دانلود طرح توجیه فنی، مالی، اقتصادی طرح پیشنهادی توسعه خوشه صنعتی چای در شرق استان گیلان

مقدمه:

کاشت چای در ایران بیشینه ای بیش از ١٠٠ سال دارد. کشت چای از کانون نخستین خود یعنی لاهیجان به سوی شرق و غرب و به ویژه در سواحل جنوبی دریای خزر شهرهای لاهیجان، لنگرود، رودسر، املش، صومعه سرا، فومن، رشت و شفت و حتی قسمتی از استان مازندران گسترش پیدا کرده است. پراکندگی سطح زیر کشت چای به تفکیک شهرستانهای استان های گیلان ، مازندران و همچنین پراکندگی وسعت باغات چای در جداول ١ و ٢ داده شده اند که طبق آخرین داده ها و مستندات سازمان چای کشور می باشد. از جدول ۲ چندین استنباط  می شود که پراکندگی وسعت باغات چای کشور طی سالهای گذشته  (بویژه بعد از اصلاحات ارضی) در جهت خرد شدن بوده است.  

جدول١. پراکندگی سطح زیر کشت چای به تفکیک شهرستان های استان گیلان         

در حال حاضر حدود ١٩٠ کارخانه چای سازی به فعالیت چای خشک کنی مشغول هستند که روش معمول چای سازی شان نیز تولید چای سیاه و تولید محصول با روش تخمیر کامل و تولید چای سیاه ارتدوکس یا رسمی می باشد که اصولا ً چای معطرتری بدست می آید. از ابتدای تشکیل سازمان چای یعنی سال ١٣٣٧ تا زمان طرح آزادسازی چای (١٣٧٧( شیوه تولید و چای سازی به صورت انحصاری توسط دولت اداره می گردید. نحوه عمل دولت به این صورت بود که ضمن خرید برگ سبز در کارخانه های چای سازی از باغداران چای و تبدیل آن به چای خشک، به کارخانه ها اجرت تولید و فرآوری چای خشک پرداخت می کرد. این شیوه دارای نواقص عمده ای بود که معطوف به بالا بردن کمیت بود و به کیفیت توجه چندانی نمی شد که عملا ً سال به سال کیفیت چای تولیدی داخلی کمتر و مصرف چای خارجی در ایران بیشتر می شد. در این نظام اقتصادی تولید چای که در صنعت چای دنیا منحصر به خود بود، اصناف چایکار، کارخانه داران و بازرگانان جدا از یکدیگر به فعالیت مشغولند. در این نظام، سود کشاورز در تحویل برگ سبز بیشتر، سود کارخانه دار در خشک کردن چای بیشتر و سود بازرگان و تاجر چای در واردات بیشتر چای خارجی است و مساله رقابت اصلا ً مطرح نبود. این عمل خصوصا ً پس از الحاق سازمان چای از وزارت بازرگانی به وزارت جهاد کشاورزی بسیار بدتر و شدیدتر گردید. بطور مجمل می توان چنین گفت که یکی از مشکلات اصلی نظام بهره برداری چای کشور، در زمینه های بازرگانی و کنترل کیفیت آن در کارخانه های چای سازی، متولی ناکارآمد و بی برنامه آن بود که سعی شد با طرح سیاست خصوصی سازی و انحلال سازمان چای کشور به آن سازمان داده شود.

بر پایه این طرح که باصطلاح طرح اصلاح ساختار چای نامیده می شود، دولت به کارخانه داران چای کمک مالی داد تا در چهارچوب قانون عرضه و تقاضا برگ سبز چای بخرند و آنرا به چای خشک تبدیل کنند و قابل رقابت با چای خارجی نمایند. متاسفانه این روش که همراه با عدم نظارت صحیح دولت نیز بود، نتیجه اش آن شد که هر سال چای خشک زیادی فروخته نشود و در انبارها باقی بماند. پس از دوره اجرای این طرح معادل یک سوم سپرده بانک ملی در کل استان گیلان یعنی بیش از ١٦٠٠ میلیارد ریال به کارخانه های چای سازی پرداخت شد که هنوز هم آن را پرداخت ننموده اند. این شیوه از تولید در واقع ادامه همان روش دولتی بوسیله بخش خصوصی بود که از حمایت دولت بنا به دلایل مختلف سوءاستفاده بعمل آمد.

در سال ١٣٨٣، کارخانجاتی که نتوانسته بودند محصولات تولیدیشان را به فروش برسانند، از خرید برگ سبز چای از کشاورزان سر باز زده و لذا دولت با پرداخت ٧٠٠٠٠٠ ریال کمک بلاعوض به چایکاران در برابر هر هکتار چای، از کشاورزان باصطلاح پشتیبانی نمود که در آن سال حدود ٩٥ درصد از باغات چای دست نخورده توسط کشاورزان رها شد. در اواخر سال ١٣٨٣ نمایندگان شورای اسلامی طرحی را تصویب کردند که دولت در سال ١٣٨٤ چای را تضمینی خریداری نماید. برای اجرای این مصوبه چون سازمان چای منحل شده بود و مجری قانونی وجود نداشت، این وظیفه به سازمان تعاون روستایی محول شد که هیچ تخصص و سازماندهی کارشناسی در خصوص چای نداشت.

کارخانه های  چای سازی  در طرح خصوصی سازی بدون هیچ تجربه قبلی در امور بازرگانی وارد عرصه تجارت شدند . عدم تولید چای کیفی ، بی صداقتی در تولید چای خشک ، سعی در گرفتن برخی امتیازات به عنوان خصوصی سازی باعث شده است که این طرح ها شکست خورده و کارخانجات تهدید به تعطیل کردن کارخانجاتشان نمایند و حدود ٢١٠ هزار تن چای بی کیفیت حاصل از تولید این کارخانجات در انبارهای گوناگون وجود داشته باشد و هزینه های هنگفتی صرف انبارداری شود .

بررسی ها نشان داده است که شرایط اکولوژیک ، کوچک بودن واحد های بهره برداری چای ، مهارت اندک نیروهای کار،  فرسودگی ماشین آلات کارخانجات چای و برخی مشکلات اقتصادی و سیاسی از مشکلات تولید چای خشک قابل رقابت با محصولات مشابه خارجی در ایران است و نظام تولید انحصاری دولتی چای و طرح های دیگرارائه شده جهت معضلات چای پاسخ گوی نیازهای توسعه صنعت چای نمی باشد .همچنین مطالعات نشان داده است که ویژگی های اکولوژیک فقط بر کمیت تولید چای می توانند تاثیر گذار باشند ولی تاثیری در کیفیت چای تولیدی ندارند . بنابراین عوامل دیگر ذکر شده خصوصا نظام تولید و فرآوری برگ سبز چای در کارخانجات چای خشک کنی و نظام توزیع شکل گرفته، مجموعه نظام را به نهادی ضعیف و به شدت آسیب پذیر تبدیل کرده است .

در نتیجه روشن است که در شرایط کنونی کارخانجات نمی توانند به صورت سنتی و در مقیاس بسیار کوچک فعالیت نمایند و بدون تعامل با یکدیگر و به صورت جزیره ای عمل کردن به بازسازی و بهینه سازی تولید چای خشک بپردازد.مطالعات راهبردی جهت خروج از این بحران در سال های اخیر توسط کارشناسان صنعتی و برخی دانشگاهیان صورت پذیرفته است که راهبردهایی نیز پیشنهاد شده است که بتوان رقابت پذیری چای تولیدی داخلی با چای خارجی را افزایش داد  و نیز امکان دسترسی به صادرات چای داخلی به بازارهای جهانی با ورود به سازمان تجارت جهانی به وجود آید

در نتیجه روشن است که در شرایط کنونی کارخانجات نمی توانند به صورت سنتی و در مقیاس بسیار کوچک فعالیت نمایند و بدون تعامل با یکدیگر و به صورت جزیره ای عمل کردن به بازسازی و بهینه سازی تولید چای خشک بپردازد.مطالعات راهبردی جهت خروج از این بحران در سال های اخیر توسط کارشناسان صنعتی و برخی دانشگاهیان صورت پذیرفته است که راهبردهایی نیز پیشنهاد شده است که بتوان رقابت پذیری چای تولیدی داخلی با چای خارجی را افزایش داد و نیز امکان دسترسی به صادرات چای داخلی به بازارهای جهانی با ورود به سازمان تجارت جهانی به وجود آید. ولی متاسفانه خود این مطالعات اذعان دارند که این راهبردها نمی توانند در دراز مدت جوابگو باشند. همگی این استراتژی ها سیاست های حمایتی دولتی و پرداخت یارانه را مد نظر دارند که به شکلی همان نظام تولید انحصاری دولتی ( ولی در قالب هاي دیگر ) می باشند . در یکی از استراتژی های داده شده " نگهداشتن وضعیت خطی ساختار چای کشور با فشار و محدود نمودن واردات چای خارجی و افزایش مقدار تولید فعلی چای بی کیفیت داخلی " به عنوان راه حل مناسب ( البته با تجهیز و تمهیدات لازم ) به عنوان بهترین راهبرد پس ازمقایسه با استراتژی های دیگر پیشنهاد شده است که البته محققین خود نیز معترفند که با اقتصاد بسته و با ابزارهای آن بدون پشتوانه دولت نمی توان در دراز مدت موفق بود . به نظر می آید اینگونه استراتژی ها فقط یک مسکن می باشند و باید مشکل اساسی تولید چای در کشور را به گونه ای دیگر حل نمود .

با این مقدمه می توان دریافت که بحران چای در کشور به مرحله پیچیده ای رسیده است که مدیران دولتی، تولید کنندگان اصلی چای ، توزیع کنندگان و تجار چای را به سردرگمی کشانده است و هیچ مسکنی نظیر استراتژی های ذکر شده نمی تواند داروی شفابخش بیماری چای کشور باشد.

با توجه به سابقه ی دیرینه ی کشت و فرآوری چای در شرق استان گیلان و تجمع واحد های چای خشک کنی در این منطقه ، یک راه حل موفق جهت خروج از بحران چای و توسعه دراز مدت این صنعت ، توسعه آن از طریق ایجاد خوشه صنعتی چای می باشد. امروه توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها ، به عنوان یک راهبرد جدید مورد توجه سیاستگذاران اقتصادی نه تنها در کشورهای صنعتی بلکه در کشورهای در حال توسعه قرار گرفته و در بسیاری از کشورها و مناطق دنیا به کارگرفته شده است .

با ایجاد خوشه های صنعتی می توان سازمان ها و شرکت های کوچکی که یک طیف محصولات مشترک و مربوط ویا تکمیلی را تولید و یا خدمات همراه آن را ارائه می نمایند و با مشکلات همسان مواجه و دارای فرصت های نسبتا مشابه ای هستند ، به صورت منسجم درآورد که با کمک و همکاری با یکدیگر به بهترین رشد و مقیاس اقتصادی برسند که هرگز به صورت جزیره ای عمل کردن و به تنهایی نمی توانند به آن برسند . یکی از بزرگترین معضلات کارخانجات چایسازی در شرق گیلان ، کوچک بودن و صرفه به مقیاس نداشتن می باشد که به همین دلیل نتوانسته اند شرایط لازم برای پایداری و رقابت در بازار به وجود بیاورند .همچنین ضعف و کمبود نهاد های پشتیبان و خدمات تخصصی در زمینه تجارت چای به شدت احساس می شود. این عوامل و فاکتورهای ذکر شده قبلی باعث شده است که کارخانجات چای خشک کنی به تنهایی توانایی آن را نداشته باشند که به طور مستقل مسائل فنی ، مالی، بازاریابی و فروش را حل کند و اجبارا لازم است به گونه ای این نوع خدمات حیاتی را ازبیرون مجموعه خود دریافت دارند.

در قالب تشکیل خوشه های صنعتی چای و توسعه ی آن ها با توجه به تجمع جغرافیایی خوب و تاریخچه نسبتا طولانی واحد های چای خشک کنی در شرق استان گیلان ، تولید در مقیاس های خوب اقتصادی صورت خواهد گرفت و از طرف دیگر انواع خدمات کسب و کار در قالب موسسات و واحدهای مشاوره فنی و آموزشی ، بازاریابی و فروش ، مالی و امثال این ها به طور موثر و مفیدی در جهت تقویت صنعت چای و پویا و رقابتی کردن آن در درون خوشه شکل خواهد گرفت.

چهارچوب فکری

تجارت جهانی فشار مضاعفی را در بخش صنعت کشاورزی وشرکت های تولیدی خصوصا ازنوع کوچک و متوسط آن وارد نموده است. رقابت جهانی وسایر نیروها از قبیل تغییرات شگفت تکنولوژی ،تنوع بازارها و امثال این ها به عنوان عوامل هدایت کننده اصلی ، لزوم دگرگونی هایی در نگرش به نحوه تولید و مدیریت آن را اجتناب پذیر ساخته است. کشورما نیزعلی رغم برنامه ریزی ها و سعی وتلاش فراوان در جهت ارتقاء صنایع کوچک و متوسط، متاسفانه شاهد ورشکستگی، عدم توانایی رقابت و تعطیلی تعدادی از این گونه شرکت ها هستیم. این مسائل و کمبود ها در صنعت چای کشور بیش از پیش نمایان و به حالت بحرانی خود رسیده است. مقایسه عملکرد ها و پتانسیل های صنعت چای در کشور ما با کشورهایی همچون هندوستان ، کنیا ، سریلانکا و چین ضرورت تقویت و ساماندهی موثر و مناسب این صنعت را در کشورها نمایان می سازد .

در دنیای تجارت و اقتصاد امروز، بسیاری ازکشورها ، تقویت و رشد دادن بنگاه های کوچک و متوسط (SME) را به عنوان یکی از مهمترین راهبرهای صنعتی خود عنوان می کنند .اگرچه سازمان و شرکت های کوچک و متوسط می توانند نقش کلیدی در رشد اقتصادی و توسعه صنعتی در کشورهای در حال رشد داشته باشند ولی از پتانسیل موجود به واسطه برخی مشکلات که عمدتا به واسطه اندازه آن ها و ایزوله بودنشان می باشد نمی توانند به خوبی بهره بگیرند. در نتیجه در عمل دارای مشکلات عدیده ای می گردند که بعضا به ورشکستگی و نابودی آن ها می انجامد . حال اگر نگاهی به صنعت چای در شرق استان گیلان که اکثریت مطلق چای تولیدی ایران از آن منطقه است بیاندازیم ، مشاهده می گردد که تمامی کارخانجات چای خشک کنی ان نواحی جزء صنایع کوچک محسوب می شوند. این کارخانجات به صورت پراکنده فعالیت نموده و ارتباط کمی با یکدیگرو صنایع مرتبط با چای دارند. در دنیای تجارت و صنعت امروز ، خصوصا از دهه ٩٠ میلادی ، برای حل مشکلات علاقه به تشکیل و توسعه خوشه های صنعتی در محافل آکادمیک و صنعتی جایگاه خاصی را پیدا کرده است. با ایجاد خوشه های صنعتی و از طریق فرآیند شبکه سازی می توان سازمان ها و کارخانجات کوچکی که یک طیف محصولات مربوط یا تکمیلی را تولید می کنند و با مشکلات مشترکی مواجه و در عین حال دارای فرصت های نسبتا مشابه ای هستند به صورت منسجم درآورد که با کمک کردن به یکدیگر و هماهنگی و همکاری به بهترین رشد و مقیاس اقتصادی برسند که هرگز به تنهایی و به صورت جزیره ای کار کردن نمی توانستند به آن دست یابند. تعاریف مختلفی از خوشه صنعتی در ادبیات مربوطه موجود است ، لیکن بیشتر آن را به صورت مجموعه ای از سازمان ها و واحد های تولیدی و خدماتی در نظر گرفته که در یک منطقه جغرافیایی و یک گرایش صنعتی متمرکز شده وبا همکاری و تکمیل فعالیت های یکدیگر، محصولات و خدمات مشترک تولید می کنند و با تهدید ها و فرصت های مشابه مواجه هستند، در نتیجه توسعه خوشه ها ، بنگاه های درون خوشه با بازدهی بیشتر و استفاده تخصصی تر از امکانات و سازو کارهای موجود کارمی کنند و بازده زمانی واکنش آن ها نسبت به بازاربسیار کمتر از حالتی خواهد بود که به صورت انفرادی کار می کنند. از سوی دیگر سازمان ها و مراکز تحقیقاتی مرتبط به سطح جدید و بالاتری از توان نو آوری خواهند رسید .

علی رغم اینکه صنعت چای در ایران دارای بیشینه و قدمت تاریخی صد ساله در شرق استان گیلان می باشد، متاسفانه در سال های اخیر وارد بحران جدی اقتصادی گشته که تا نابودی این صنعت قدیمی پیش رفته است. با این همه تاکنون توسعه خوشه های صنعتی در این صنعت به عنوان یک رویکرد راهبردی مورد توجه و حمایت قرار نگرفته است، در حالیکه انتخاب الگوی تشکیل و توسعه خوشه های صنعتی در جهت شکوفایی و پویایی صنعت چای از یک ضرورت راهبردی و اجتناب ناپذیر برخوردار است . تمرکز خوب جغرافیایی کارخانجات چای خشک کنی و باغات چای در شرق استان گیلان و همچنین مواجه بودن با تهدید ها و فرصت های مشابه برای تمام بنگاه ها در صنعت چای و همسویی آن ها در تولید یک ارزش افزوده مشخص از جمله دلایلی هستند که توسعه خوشه صنعتی چای را به عنوان یک راهکار استراتژیک می طلبد. مسائل و مشکلات عدیده دیگری نیز در مورد این صنعت وجود دارد که راهبرد ایجاد و توسعه خوشه صنعتی چای را به عنوان بهترین راه حل درازمدت قوت می بخشد که به برخی از آن ها در زیر اشاره می شود :

١- عدم تولید با فناوری های جدید.

٢- کیفیت نامناسب فرآوری و تولید چای خشک.

٣- عدم وجود شبکه های همکاری موثر میان بنگاهی .

٤- بازاریابی ضعیف توسط کارخانجات و عدم شناخت کافی از بازارهای داخلی و فقدان شناخت بازارهای خارجی.

٥ -فقدان نسبی نیروهای ماهرو متخصص در تولید و توزیع چای خشک .

٦ - عدم نوآوری و پویایی در تولید فرآورده های جدید.

٧- گردش نا مناسب و کند تبادل اطلاعات دوطرفه در مورد اصول و فنون تجاری و فنی.

٨ - عدم داشتن مقیاس لازم جهت کاهش در متوسط هزینه های تولید و کارآیی پایین.

همان طوری که ذکرگردید، علی رغم آنکه به طور تاریخی و طبیعی باغات و کارخانجات چای دارای تمرکزجغرافیایی هستند ولی متاسفانه به دلایل متعدد ، خوشه صنعتی به معنای نوین کلمه در شمال کشور وجود ندارد و در حقیقت از تنوع تمامی ظرفیت ها و امکانات موجود بنگاه ها برای همکاری و هم افزایی بین آن ها در قالب یک مجموعه واحد استفاده نشده است و واقعیت این است که تاکنون سیاستی در سطح کلان صنعت چای در جهت ترویج و توسعه مزیت های منطقه ای و تمرکز جغرافیایی واحد های چای خشک کنی وجود نداشته است. با ایجاد خوشه های صنعتی چای می توان دست آوردهای مهمی چون افزایش ظرفیت تولید ، بالا بردن کیفیت تولید چای ، افزایش روحیه ی کار آفرینی و رقابت جویی در بین کارخانجات داخل خوشه ، افزایش توانمندی های فنی – تخصص در زمینه تولید چای خشک و همچنین افزایش بازار های فروش را به دست آورد .

به طور کلی مزیت های خوشه سازی در صنایع ، خصوصا صنعت چای کشور را مي توان به شرح ذیل شمرد:

١ – خوشه سازی بسیج منابع مالی و انسانی را در واحد های چای خشک کنی تسهیل می کند.

٢- خوشه سازی بستری مناسب جهت پویایی و بالندگی کارخانجات چای فراهم می آورد .

٣ – با ایجاد خوشه در صنعت چای ، این امکان به هر بنگاه عضو کلاستر داده می شود که بدون نیاز به فدا کردن انعطاف پذیری خود به نحوی عمل نماید که گویی مقیاس بزگتری داشته و یا به شرکت های دیگري رسما متصل شده است و سرمایه گذاری در عین حال به مراحل کوچک و ریسک پایین تقسیم گردد .

٤- در خوشه چای ، شرکت های عضو ، امکان انباشت سرمایه و مهارت ها را برای یکدیگر به وجود می آورند که می تواند موجب تولید کالاهای متفاوت با کیفیت مناسب و تعدیل قیمت محصولات تولید شده با توجه به بازارهای مختلف و با توجه به سود بیشتر گردد . همچنین باعث تعلیم نیروهای متخصص با توجه به تکنولوژی روز و افزایش مهارت ها در صنعت چای خواهد گردید .

در یک جمع بندی از ادبیات تحقیق و مطالب چاپ شده در مورد صرفه های خوشه سازی در صنایع کوچک و متوسط که بنحوی نیز می تواند در صنعت چای نمود عینی داشته باشد، می توان موارد زیر را در اثر تمرکز کسب و کارهای کوچک ذکر نمود:

صرفه های بیرونی

صرفه های بیرونی به کاهش در هزینه هر نوع مواد اولیه، کالاهای واسطه ای و یا خدمات گفته می شود که منبع تامین آن خارج از شرکت باشد. این مواد و خدمات شامل مواد اولیه، کالاهای واسطه ای و قطعات نیروی کار، انرژی، حمل و نقل و خدمات فروش و امثال آن است. به عنوان مثال هر نوع تغییر در قیمت یک نوع مواد اولیه که در تولید یک شرکت به مقدار زیاد مصرف می شود، در قیمت تمام شده محصول آن شرکت اثر مشخص خواهد داشت بدون اینکه عوامل داخلی در آن شرکت دخالت داشته باشند. به این ترتیب صرفه های بیرونی برای شرکت ناشی از عامل بیرونی است، لیکن برای صنعت مورد نظر یک عامل داخلی است.

صرفه های ناشی از تجمیع

صرفه های ناشی از تجمیع عبارت از صرفه جویی در هزینه ها در یک فعالیت اقتصادی است که در اثر همجواری شرکتها و فعالیت در یک ناحیه بوجود می آید.

تجمیع فعالیتها در یک ناحیه موجب برخورداری از مزایای زیر می شود:

١- دسترسی به نیروی کار ماهر

٢- دستری به مواد اولیه و قطعات مورد نیاز

٣- گردش سریع اطلاعات

به صرفه های اقتصادی ناشی از سه مورد فوق، صرفه های ناشی از هم مکانی گفته می شود.

در صورتی که این نوع تجمیع وسیع تر و گسترده تر باشد، موجب برخورداری از مزایای چهارم، یعنی دسترسی به کلیه خدمات (از جمله بازاریابی، خدمات مالی و اعتباری، خدمات بیمه، حمل و نقل و تحقیقات و غیره) برای توسعه فعالیتها خواهد شد که به آن (Urbanization Economics) اطلاق می شود.

از دیدگاه مصرف کننده نیز تجمیع فعالیتها، موجب صرفه جویی در زمان و هزینه شده و تبادل اطلاعات را تسهیل می کند.

همچنین در نتیجه تجمیع، شرکت های تامین کننده مواد و قطعات نیز از صرفه های ناشی از مقیاس و تخصصی شدن استفاده می برند.

صرفه ناشی از مقیاس

صرفه های اقتصادی ناشی از مقیاس عبارت است از کاهش در متوسط هزینه های تولید در بلند مدت که در اثر افزایش میزان تولید بوجود می آید و به آن افزایش بازده در بلند مدت نیز گفته می شود. این پدیده مجموعاً در رابطه با بنگاههای بزرگ صنعتی مطرح است لیکن جدیدا ً این بحث مطرح شده که صرفه های ناشی از مقیاس در شبکه ای از موسسات کوچک در آثار پدیده کارآیی جمعی نیز بوجود می آید و موجب کاهش هزینه واحد تولید و کارآیی بیشتر و استفاده از ظرفیت کامل می شود.

صرفه ناشی از تنوع

صرفه های اقتصادی ناشی از تنوع به آندسته از صرفه های اقتصادی اطلاق می شود که در اثر تولید کالاهایی که از مشترکات زیادی برخوردارند حاصل می شود. شرکتهای بزرگ محصولات مشابه را با اندک تغییراتی با نامهای تجاری مختلف به بازار عرضه کرده و سعی در جلب سلیقه های طیف گسترده ای از مشتریان را دارند. شرکتهای کوچک، به تنهایی دارای چنین توانایی نیستند ولی وقتی به صورت یک کلاستر صنعتی سامان داده شوند می توانند تنوع بخشی به محصولات را در کل خوشه به عنوان یک واحد بزرگ اقتصادی افزایش دهند.

فرآیند اجرای پروژه خوشه صنعتی چای

توسعه خوشه های صنعتی نیازمند شناخت دقیق فعالان اصلی و فعالان فرعی آن صنعت، مطالعه روندها و سناریوهای سطح بین المللی آن صنعت، شناخت روندها و سناریوهای سطح مالی و مطالعه روندها و سناریوهای سطح خوشه از جغرافیا و تاریخچه خوشه گرفته تا دسته محصولات اصلی خوشه و فعالان اصلی و فرعی خوشه و تجزیه و تحلیل آنها می باشد. لذا قدم اول مطالعه کامل شناختی و تصویری جامع از خوشه صنعتی چای خواهد بود. در این قدم باید اهداف زیر محقق گردد:

- درک محیط اقتصادی- اجتماعی خوشه

- ارتباط نزدیک با فعالان هسته خوشه و تعیین موثرترین نقاط برای مداخله

- ارایه خط مبنایی برای نظارت و ارزیابی های آینده

- ایجاد اعتماد اولیه در میان ذینفعان در خوشه

در این مرحله عامل توسعه خوشه و همکارانش باید آگاه باشند که چنین مطالعه ای نسبتا ً دشوار و پیچیده است و نیاز به تعاملات فراوان با ذینفعان داخل خوشه دارد. در این گام، نیازهای عمومی ذینفعان خوشه از طریق تشکیل گروههای کاری، انجام مصاحبه هایی با نمایندگان واحدهای اصلی در گیر در صنعت چای، ملاقات با مدیران واحدهای منتخب چای خشک کنی و بررسی موارد خاصی که در حین ارزیابی پیش می آید انجام خواهد گرفت.

قدم دوم، بعد از شناسایی حوزه کاری از جنبه های مختلف و با توجه به نقش عامل توسعه خوشه که باید فردی موجه و متخصص و مورد احترام ذینفعان خوشه باشد؛ ضمن جلب نظر اعضای خوشه و ایجاد اعتماد در بین آنها برای مشارکت در تدوین و اجرای برنامه عمل، چشم انداز خوشه، استراتژی و سپس برنامه عمل با همکاری ذینفعان خوشه مدون می گردد. البته اطلاعات گردآوری شده به عامل توسعه و همکارانش کمک خواهد کرد تا شناخت خوبی از خدمات تجاری، فنی، نیروی کار، خدمات دولتی و مواردی از این قبیل که بتواند شناخت آنها را از خوشه صنعتی چای بیشتر کند، دسترسی داشته باشد.

بعد از مرحله تدوین برنامه عمل، که در آن نقش و مسئولیتهای هر کدام از بازیگران داخل و خارج خوشه مشخص گردیده است، اجرا می گردد که همراه با نظارت و ارزیابی خواهد بود. نتایج حاصله از نظارت و ارزیابی، توسط تیم پروژه توسط خوشه صنعتی چای بازبینی و گپ حاصله با اهداف و نتایج در نظر گرفته شده مشخص می گردد و احیانا ً ممکن است منجر به اصلاح برنامه عمل گردد. ایجاد و حفظ اعتماد نیز در تمام مدت انجام پروژه با وسواس و دقت زیاد جهت انجام بهتر پروژه استمرار خواهد یافت.

عامل توسعه خوشه به عنوان مجری اصلی پروژه تحت نظارت شرکت شهرکهای صنعتی استان گیلان براساس مراحل اجرای پروژه و زمانبندی ارائه شده متعهد به ارائه گزارشات منظم و اجرای دقیق پروژه همراه با تیم کاری تخصصی انتخاب شده می باشد.

نمودار ۱ – فرآيند اجراي خوشه صنعتي چاي

مراحل اجرای پروژه

مرحله اول : مطالعه شناختی و کسب تصویری جامع از خوشه

جهت انجام این گام از پروژه توسعه خوشه صنعتی چای و شناخت جامع از این خوشه و ارائه یک چهارچوبی فراگیر که با مشارکت ذینفعان داخل خوشه تحقق می یابد ، قدم های زیر برداشته خواهد شد .

جمع آوری داده ، اسناد و آمارهای لازم و گرد آوری اطلاعات پایه ای خوشه چای و ساختار تولیدی آن .

شناخت و تشخیص عوامل محیطی موثر بر ساختار و کارکردخوشه و تجزیه تحلیل وبررسی حوزه کسب و کاری که در آن فعالیت می کند . در حقیقت با مطالعه روند ها وسناریوهای سطوح بین المللی صنعت چای و تحلیل و ارزیابی آن ها ، تهدید ها و همچنین فرصت های موجود شناسایی میشوند.

پس از ارزیابی ساختار خوشه ، نقاط قوت و ضعف خوشه از نظر نیروی کار ماهر ، فرآورش چای، بازاریابی و وضعیت مالی ، چگونگی تحویل برگ سبز چای دریافتی از چایکاران ( ماده اولیه ) و روند کلی تغییرات از دیدگاه سیستمی و جامع تبیین و تجزیه تحلیل می شود.

پس از تعریف و تبیین زنجیره ارزش ، نقشه فعلی خوشه که کل واحد های مختلف موجود خوشه چای در شرق استان گیلان را در بردارد ترسیم می گردد.

پس از بررسی ساختاری و کارکرد خوشه در وضعیت موجود و همچنین وضعیت مطلوب ، فاصله ها و تفاوت ها تشخیص داده شده و فاصله های موجود تبیین و تشریح می گردند.

ترسیم نقشه خوشه در وضعیت مطلوب به طوریکه حداکثر کارآیی و حداکثر اثر بخشی در خوشه به وجود آید. ضمنا در این نقشه رابطه میان ذینفعان به صورتی ارائه می گردد که پویایی و پایایی آن تضمین گردد.

ارائه راهکارهای ساختاری و کارکردی جهت نیل به وضعیت مطلوب در خوشه چای .

راهبرد کلی مناسب جهت خوشه چای و تنظیم راهبرد های موثر در زمینه های بالا بردن کیفیت چای خشک استحصالی از کارخانجات ، اصلاح فرآورش و فرآیند تولید چای خشک ، ارتقای بازاریابی و تجارت چای ، ارتقای نیروی کارو امثال این ها که البته با در نظر گرفتن شرایط محیطی و همه جانبه ( دیدگاه سیستمی ) خواهد بود، ارائه خواهد شد. مطالعه شناختی فرصتی برای تیم پروژه است تا اعتماد ذینفعان را به دست آورد و هدف عامل توسعه خوشه و تیمش باید درک موضوعات اصلی در این مرحله باشد وهمراه با ذینفعان خوشه راهکارهای متفاوت پیشنهاد گردد تا بستر اعتمادسازی میان ذینفعان و عامل توسعه کاملا ایجاد گردد .

مرحله دوم : آماده سازی

عامل توسعه خوشه نباید فقط یک فرد متخصص به موضوع پروژه باشد بلکه علاوه بر آن حتما باید فردی موجه از دیدگاه ذینفعان داخلی خوشه بوده و مورد قبول آن ها باشد. وی باید مطلع به امور چای بوده و تا حدی لازم است بسیاری از مراحل برداشت چای ، تولید و فرآورش چای و تجارت و بازرگانی چای را قبلا لمس کرده باشد تا بتواند بر پایه نیاز و درک ذینفعان داخل خوشه و با ایجاد اعتماد دوطرفه ، افزایش اعتماد را در کل مجموعه هدف گیرد و از طریق انجام فعالیت های مشترک با واحدهای داخل خوشه جهت ارتقای سازماندهی تولید ، بازاریابی و دیگر نظام های حمایتی خوشه از جمله " سرمایه اجتماعی" تا حد ممکن بتواند در پاسخ به مشکلات و استفاده از فرصت های جدید با اتخاذ استراتژی های مناسب اقدام لازم به عمل آورد.

مرحله آماده سازی گام های زیر را شامل می شود :

بسط هرچه بیشتر اعتماد و همکاری بین کارخانجات چای خشک کنی و ترفیع بخشیدن به "سرمایه اجتماعی" خوشه با اعتلای افزایش آگاهی ذینفعان از منافع همکاری ، برگزاری دوره های آمورشی در زمینه های مختلف و مرتبط و امثال این ها در جهت حداکثر بهره برداری از روح تعاون و سرمایه اجتماعی داخل خوشه.

بهبود بخشیدن وضعیت نهادهای فعال و رشد همکاری نهاد های موجود داخل خوشه و ایجاد نهادها و مراکز مورد نیاز از طریق درگیر کردن اعضای خوشه.

رشد دادن به سطح و میزان ارتباطات اعضای داخل خوشه با اصلاح و بهبود چگونگی تعامل بخش های دولتی ( عمومی ) و خصوصی در خوشه های صنعتی چای .

بهینه سازی و توسعه روابط متقابل در زیر مجموعه های خوشه و مراکز ارائه خدمات به واحد های اصلی داخل خوشه .

تدوین و ترسیم وضعیتی که هم مطلوب خوشه باشد و هم اینکه ممکن و شدنی. در حقیقت در این گام چشم انداز (vision) ، اهداف قابل دسترس ، و راهبرد های مشترک بر پایه نیاز و منافع و امکانات خوشه و با مشارکت واحد های داخل خوشه تعیین و تبیین می گردد.

مرحله سوم : تدوین برنامه عمل ( Action Plan )

بعد از مطالعه شناختی ، ترسیم چشم انداز ، تدوین اهداف دراز مدت و ایجاد اعتماد سازی و تبیین اهداف کوتاه مدت و استراتژی های مشترک برنامه عمل مشخص می گردد . این برنامه عمل باید بر اساس گفتگو با ذینفعان خوشه و با رعایت اصول شفافیت ، نتیجه گرایی ، انعطاف پذیری، واقع گرایی ، تقاضا محوری، استوار در مقابل فشارهای ناخواسته داخل خوشه و خارج آن و همچنین متعادل تدوین گردد . برنامه عمل در راستای چشم انداز خوشه و راهبردهای آن تهیه شده است و معمولا دارای مولفه های زیر است :

اسم فعالیت

سودمندی و نتیجه مورد انتظار

توالی اجرای فعالیت ها

مسئولیت اجرای فعالیت ها

منابع مورد نیاز

زمان دوره ی اجرا

روز نفر مورد نیاز

مرحله چهارم : اجرا وپیاده سازی برنامه عمل

اجرای برنامه عمل شامل تغییراتی اساسی در نحوه ی فعالیت های داخل خوشه و چگونگی تعامل فعالان اصلی و فرعی خوشه با یکدیگر می باشد که به عهده ذینفعان خوشه چای می باشد و عامل توسعه و تیمش بیشتر در روند اجرای برنامه عمل ، تسهیل کننده و هدایت کننده و ناظر فعالیت های اعضای خوشه می باشند. درحقیقت این مرحله شامل گام های زیر خواهد بود :

روان سازی و هدایت و هماهنگی فعالیت های برنامه اجرایی سالانه در نظر گرفته شده جهت خوشه صنعتی چای.

پویا سازی مستمر کارکرد خوشه در جهت نیل به اهداف مطلوب تعیین شده.

مرحله پنجم:کنترل و نظارت

هدف این مرحله حصول اطمینان از پیشرفت امور طبق برنامه و طرح های پیش بینی شده می باشد و شامل موارد زیر است :

نظارت و ارزیابی مستمر پروسه اجرای برنامه عمل.

تهیه و ارائه گزارشات ادواری از پیشرفت کار که شامل تغییرات در روابط و ارتباطات ذینفعان خوشه نیز می باشد .

مرحله ششم : خروج از خوشه

در این مرحله با اعلام برنامه خروج ار خوشه صنعتی چای به عنوان عامل توسعه خوشه بر اساس زمان بندی خروج ،گزارش نهایی و کامل از کل فرآیند توسعه خوشه و نتایج آن خاتمه می یابد .

زمان بندی اجرای پروژه

زمان بندی جهت اجرای پروژه خوشه صنعتی چای در شرق استان گیلان و مراحل انجام طرح در جدول ٣ مشخص شده است . مدت زمان پیش بینی شده جهت اجرای طرح فوق ٣ سال در نظر گرفته شده است که طبق جدول ارائه شده در مراحل مختلف انجام خواهد گرفت .

جدول ٣- زمان بندی اجرای پروژه خوشه صنعتی چای

زمان آغاز طرح عقد قرارداد عامل توسعه با سازمان پشتیبان و ناظر و منوط به تحقیق" پیش پرداخت " خواهد بود.

پیش بینی بودجه طرح خوشه صنعتی چای