دانلود پروژه کارآفرینی گاوداری

پیشگفتار

بانک کشاورزی به عنوان بانکی تخصصی با هدف تأمین نیازهای مالی دست اندرکاران امور کشاورزی در سراسر ایران ، تأسیس شد . گستردگی جغرافیایی و ارتباط تنگاتنگ با روستائیان ، ضرورت ارائه خدمات ترویجی و آموزش کشاورزی را ایجاب کرد و براین اساس ، ایجاد شبکه ای از دانش آموختگان کشاورزی ضرورت یافت .

رشد روزافزون علوم در همه زمینه ها ، بنیاد کشاورزی سنتی را در جهان در هم ریخت و تحولی شگرف درعملکرد محصولات کشاورزی و دامی به پا کرد . به موازات رشد شتابان جمعیت در جهان ، کشورهای پیشرفته با استفاده از جدیدترین یافته های علمی و به کارگیری بهینه آب و خاک   و نهاده های کشاورزی و... آنچنان افزایشی در عملکرد محصولات کشاوری در واحد سطح و محصولات دامی در واحد زمان ایجاد کردند که به صادر کنندگان اصلی تولیدات کشاورزی و دامی تبدیل شدند . برای مثال از سال1920 تا 1970 یعنی در مدت 50 سال ، طول دوران پرورش جوجه های گوشتی به نصف کاهش یافت در حالی که میزان تولید دو برابر شده بود . به عبارت دیگر رشد   جوجه های یک روزه به طور متوسط روزانه چهار برابر شده بود . در این مدت ضریب تبدیل غذا از 5 به 2/2 و میزان تلفات در یک دوره نیز از 20 درصد به 4 درصد کاهش یافته بود . کشورهای در حال توسعه اما ، با افزایش روزافزون جمعیت ، به دلیل استفاده سنتی از منابع طبیعی ، روز به روز فقیرتر    می شدند .

از آنجا که پیشرفت و توسعه کشاورزی و دامداری مستلزم شناخت علمی اثر عوامل محیطی در رشد بهینه گیاه و دام و به کارگیری صحیح نهاده های کشاورزی همچون ماشین آلات ، آب ، کود و بذور اصلاح شده و... است ، ضرورت گسستن از بندهای بهره برداری سنتی از نهاده های کشاورزی و دامی و به کارگیری جدیدترین یافته های علمی در این زمینه به روشنی خود را نشان می داد . دیگر با عملکرد یک تن در هکتار گندم آبی ، تغذیه جمعیت انبوه و روزافزون امکان پذیر نبود . بنابراین راهنمایی روستائیان گرفتار روش های سنتی و ارائه مشورت های علمی به متقاضیان ایجاد تأسیسات کشاورزی و دامی ، آموزش هرچه بیشتر دانش آموختگان کشاورزی را در بانک کشاورزی ضروری ساخت . براین اساس و به کمک کارشناسان سازمان خواروبار جهانی ، دوره آموزشی « روش تهیه و برسی طرحهای کشاورزی » پا گرفت و در این زمینه کارشناسان ورزیده ای تربیت شدند که سال ها آموزش این دوره را به عهده داشتند .

           اکنون ، سال ها از آخرین چاپ منابع آموزشی این دوره می گذرد . در این مدت پیشرفت های چشمگیری در علوم کشاورزی و دامی و صنایع وابسته به آنها ، همچون سایر علوم صورت گرفته  است . اداره کل آموزش و بهبود مدیریت برآن است تا با بازنگری منابع این دوره ، ضمن به روز کردن محتوای منابع آموزشی ، حذف موضوعات کهنه ، جایگزینی مقولات جدید و به کارگیری روش های نوین آموزشی ، به بازسازی این دوره آموزشی بپردازد و تردید ندارد که در این راه به یاری تمامی همکاران کارشناس نیازمند است و دست یاری آنان را به گرمی می فشارد .

اداره کل آموزش و بهبود مدیریت

فصل اول : کلیات                                                                                                                                                  

مقدمه

انسان اولیه پس از این که سالیان بسیار زیادی در جنگل ها ، دشت ها و غارها روزگار را با خوردن برگ ، دانه و میوه درختان و شکار حیوانات گذرانید به ساختن پناگاه پرداخت و توانست بعضی از حیواناتی را که تا دیروز شکار می کرد ، رام و اهلی نماید. او توانست همراه با پیشرفت ابزار کارش جایگاهی مخصوص برای دامهایش در گوشه ای از مأوی و مسکن خویش بنا کند . پس از اهلی کردن دام و بهره برداری از محصولات آن ، دامداری های اولیه را شکل داد و بهره برداری اقتصادی و رفع نیاز جامعه بشری را سامان بخشید . در این دوران گاو  در کشورهای باستانی مصر ، یونان ، چین ، هندوستان و ایران اهمیت بسیاری داشته و پرورش داده می شده است و آثاری مادی ، کتابها و کتیبه های نوشته شده و نقوش به جای مانده در غارها از دلایل آن است . در آثار تخت جمشید و کاخهای مصر ، یونان و هندوستان کمتر کتیبه و سنگ نوشته ای    می توان یافت که بدون نام یا تصویر گاو باشد . این دام بزرگ تأمین قسمت عمده ای از نیازهای اولیه همچون گوشت ، فراورده های لبنی و حتی انجام دادن کارهای سخت بشر را به عهده گرفت و شاید به همین خاطر تصویر آن در بین بعضی از اقوام ، مظهر قدرت و پرچم آنها شد و در میان بعضی از اقوام دیگر جایگاهی مقدس پیدا کرد .

به عقیده بعضی از باستان شناسان ، هشت هزار سال قبل از میلاد مسیح در خاورمیانه و در کنار رودخانه های دجله و فرات و کنار دریای مدیترانه اهلی کردن گاو مرسوم بوده است . اگر چه دامداری مبتنی بر کوچ نشینی به علت طی طریقهای طولانی و از دست دادن زمان پیشرفت زیادی نکرد ، اما پرورش گاو در اقصا نقاط دنیا ، به علت داشتن فرصت کافی ، به خدمت گرفتن تجربه و تکنولوژی ، رعایت اصول بهداشت ، مدیریت دامپروری و احداث جایگاه های مختلف ، به عنوان یک حرفه سود آورد توسعه یافت .

کمبود پروتئین در جهان

با توجه به گزارش کارشناسان سازمان خواربار جهانی در بیشتر کشورهای آسیائی و آفریقایی مقدار تولید شیر و رکورد گاوهای شیری به علت کمبود علوفه و مواد غذایی بسیار پائین است . در حالی که حدود 78 درصد گاوهای جهان در کشورهای در حال توسعه اند ، این کشورها حدود 10 درصد شیر و 30 درصد گوشت تولیدی جهان را عرضه می کنند و مصرف سرانه پروتئین در آنها از 3 تا 10 گرم در روز تجاوز نمی کند. یکی از علل اصلی وجود چنین اختلافی ، استفاده از امکانات و تکنولوژی جدید در کشورهای پیشرفته است . به عنوان مثال در این  کشورها ، در یک گاوداری 80 رأسی که 50 هکتار زمین زراعتی داشته و تولیداتش سیلو می شود ، جمع ساعات کار سالانه شش هزار ساعت تخمین زده می شود ، که معادل با کار دو نفر کارگر تمام وقت است . طبق آمار منتشره در کتاب دیری کاتل در سال 1971 از تعداد 7/12 میلیون رأس گاو شیری در آمریکا متجاوز از 117 بیلیون پوند، شیر تولید شده است . ولی در بسیاری از کشورهای عقب مانده ، خانواده های کثیری دیده می شوند  که کار اصلی آنها نگهداری یک رأس گاو است و برای امرار معاش ناچاراً شیر تولیدی را به بازار عرضه نموده و خود در فقر کامل مواد پروتئینی به سر می برند .

در ایران با توجه به نظام سنتی متکی به تاراج و تخریب مراتع به شیوه کوچ نشینی و عشایری و داشتن دامهای بزرگ با مقدار کم تولید و عدم جوابگویی به نیاز جمعیت با نرخ رشد بالای موالید ، ضرورت ایجاد شرایط لازم ، برای استقرار نظام مدرن متکی به علوفه دست کاشت ، استفاده از ضایعات کارخانه های صنعتی ، اصلاح مدیریت و استفاده از تکنولوژی که بتواند ، نظام بازار و معادلات بین منطقه ای در سازمان تولید را سامان بخشد به شدت احساس می شود . به همین دلیل در برنامه توسعه ، جایگزینی نظام مدیریتی نوین به جای نظام دامداری سنتی مدنظر بوده و نگاه معطوف به  استفاده بهینه از امکانات و به خدمت گرفتن آخرین دستاوردهای بشری در سایه تکنولوژی که بتواند  منجر به رفع بیکاری بشود ، از اهداف برنامه است .

براساس آمارهای موجود از منابع معتبر ، تعداد گاوها و گوساله های کل کشور 5.128.000 رأس است . از این تعداد ، 831.700 رأس گاو اصیل 2.406.000 رأس دورگ و بقیه گاو و گوساله بومی است . همچنین در 1.376.400 واحد بهره برداری 5.877.000 کیلوگرم شیر و 729.000.000 کیلوگرم گوشت قرمز تولید شده و 32917 نفر در واحدهای دامداری صنعتی به کار مشغولند . مقدار شیر تولیدی در استان تهران 575.000 کیلوگرم و تعداد دامها 167.000 رأس گوساله و گاو است . (بدون توجه به واردات شیر و گوساله های نرپرواری از استان های همجوار) با توجه به این اطلاعات ، میانگین دامهای هر واحد بهره برداری در کشور 7/3 رأس گاو و گوساله است . در تفکیک استانی بیشترین میانگین مربوط به تهران با 8/7 و کمترین میانگین مربوط به هرمزگان با 98/1 رأس گاو و گوساله است . این امر پراکنش دامداری ها را در سطح بسیار وسیعی از کشور و مشکل ارائه خدمات به آن ها و هزینه بر بودن آن را نشان می دهد . از طرفی معدل شیر روزانه هر رأس 28/6 کیلوگرم و در یک دوره شیرواری 883/1 کیلوگرم است که حدود یک سوم استانداردهای جهانی است . این  آمار برای واحدهای سرشماری شده تهران و برای هر رأس 68/18 کیلوگرم در روز یا 5658 کیلوگرم در یک دوره شیردهی گزارش شده است.

نژاد

گاوها از نظر شکل ظاهری ، خصوصیات ژنتیکی ، وزن و اندام ، اهمیت تولید شیر یا گوشت و اقلیم زندگی با هم متفاوت بوده و بر این اساس طبقه بندی و نامگذاری می شوند . نژادهای معروف آنها عبارتند از :

الف) نژادهای اروپایی

1. هلشتاین

نام اصلی این نژاد که از ناحیه ای به نام فریزلند در کشور هلند ، به سراسر دنیا صادر شده ، هلشتاین فرژین است . این نژاد از سنگین وزن ترین گاوهای شیری دنیاست . وزن ماده گاو بالغ آن 750-600 کیلوگرم و نر بالغ آن 900-750 کیلوگرم است . ضریب تبدیل غذا به گوشت در این نژاد مناسب است . انطباق با شرایط آب و هوایی بسیار متفاوت ، از مناطق سر سیر گرفته تا معتدل و نیمه گرمسیری از ویژگیهای این نژاد است . مهمترین ویژگی این نژاد شیردهی فوق العاده آن است که در مناطق خوش آب و هوای امریکا حتی به پانزده تن در سال و در اروپا ، سیزده تا چهارده تن در سال با 4-2/3 درصد چربی می رسد . قد گاوهای این نژاد 35/1 تا 50/1 متر است . سری ظریف و اغلب سیاه و سفید با شاخ های کوچک و بسیار شکیل دارند. گردن متوازن با   سینه ای فراخ و سیاه ، سفید ویژگی گاوهای این نژاد است .

2. جرسی (Jersey)

این نژاد که از کشور بریتانیا به دیگر نقاط دنیا صادر شده است ، جثه ای کوچکتر از هلشتاین دارد . وزن ماده بالغ 500-450 و نر بالغ 650-550 کیلوگرم است . رنگ پوست بدن از قهوه ای تا  قهوه ای روشن مایل به زرد تیره متغیر است . مقدار تولید شیر آن کمتر از نژاد هلشتاین اما درصد چربی آن بیشتر است . در مقایسه با نژاد هلشتاین مقاومت این نژاد نسبت به آب و هوای نیمه گرم و خشک بیشتر است .

3. براون سویس (Brown Swiss)

زادگاه و مرکز اصلی پرورش این نژاد مناطق کوهستانی سویس است . این نژاد جثه ای بزرگ و اسکلتی خوش قواره برای اصلاح نژاد دارد و از نظر تولید گوشت و شیر قابل توجه است. مقدار شیر ماده گاو براون سویس از هلشتاین کمتر ولی درصد چربی شیرش بیشتر است . رنگ پوست بدن آن ها از قهوه ای تا خاکستری متغیر است . وزن گاو بالغ ماده به 650 کیلوگرم می رسد . ضریب تبدیل غذا به گوشت در این نژاد مناسب است و از نظر مقدار شیردهی بعد از هلشتاین قرار دارد .

4. سایر نژادهای اروپائی

علاوه بر نژادهای مذکور نژادهای مختلفی چون نژاد قرمز دانمارکی ، گزنزی ، سمینتال ، فنلاندی ، نرماندی ، لیموزین و نژاد معروف گوشتی شورت هورن (Short Horn) بریتانیائی وجود دارند . نژاد هردفورد که بسیار وزین است و وزن آن به 1500-1350 کیلوگرم می رسد ، از نژادهای ممتاز گوشتی دنیا است .

ب) نژاد هندی

نژاد گاوهای گوشتی زبو (ZEBO) و گاو شیری سیوال از نژادهای مهم شبه قاره هند هستند و به سایر کشورهای دنیا صادر شده اند .

ج) نژاد گاوهای ایرانی

شاید به توان گفت در ایران تا زمانی که شبکه های ارتباطی توسعه نیافته بود ، گله هایی با خصوصیات نژادی در مناطقی که کوچ در آن صورت نمی گرفت وجود داشته است . اما به علت کوچهای مکرر و خشکسالی های متوالی و کمی مراتع و تاخت و تازهای مکرر همسایگان نمی توان نژاد خالص یا گرید خاصی را معرفی کرد . با این حال ، گاو سرابی به علت شیرواری شهرت فراوان داشته و مشتقات لبنی آن معروف بوده است . از طرفی نمی توان از ذکر گاو گلپایگانی که شیری پرچرب داشته و مشتقات شیر آن بسیار مردم پسند بوده غافل ماند . گاو سیستانی که جزئی از اکوسیستم هامون است ، با جثه ای مطلوب در همان حوالی محدود و محصور شده است . اگر چه ذکر نژاد گاوهای ایرانی در نشریات مختلف جای بحث دارد ، اما مطالعات عمیق و اصلاحات ژنتیکی مستمری بر روی آنها تحت عنوان نژاد ایرانی به مانند نژادهای خارجی انجام نگرفته است . 

شايد به توان گفت در ايران تا زماني كه شبكه هاي ارتباطي توسعه نيافته بود ، گله هايي با خصوصيات نژادي در مناطقي كه كوچ در آن صورت نمي گرفت وجود داشته است . اما به علت كوچهاي مكرر و خشكسالي هاي متوالي و كمي مراتع و تاخت و تازهاي مكرر همسايگان نمي توان نژاد خالص يا گريد خاصي را معرفي كرد . با اين حال ، گاو سرابي به علت شيرواري شهرت فراوان داشته و مشتقات لبني آن معروف بوده است . از طرفي نمي توان از ذكر گاو گلپايگاني كه شيري پرچرب داشته و مشتقات شير آن بسيار مردم پسند بوده غافل ماند . گاو سيستاني كه جزئي از اكوسيستم هامون است ، با جثه اي مطلوب در همان حوالي محدود و محصور شده است . اگر چه ذكر نژاد گاوهاي ايراني در نشريات مختلف جاي بحث دارد ، اما مطالعات عميق و اصلاحات ژنتيكي مستمري بر روي آنها تحت عنوان نژاد ايراني به مانند نژادهاي خارجي انجام نگرفته است .

دستگاه گوارش نشخواركنندگان

دستگاه گوارش نشخواركنندگان ، از لب و دهان ، دندان ، زبان ، حلق ، مري ، معده چهارقسمتي و روده تشكيل شده است . معده نشخواركنندگان نقش بسيار مهمي در گوارش و سيستم هاضمه دارد . چهارقسمت معده نشخواركننده عبارتند از شكمبه ، نگاري ، هزارلا ، شيردان .

شكمبه

اگرچه چهارقسمت معده نشخواركنندگان از هم جدا نيستند و به آساني محتويات آنها از قسمتي به قسمت ديگر عبور مي كند ، اما هر كدام اهميت ويژه اي دارند . براي مثال ، شكمبه به عنوان محفظه اي براي تخمير بي هوازي كربوهيدراتها، بيش از نهصد تيپ باكتري يا ميكرو اركانيسم و پروتزا را در هر گرم از محتويات خود جاي داده است . ميكرواركانيسمها ، آنزيم هايي را توليد مي كنند كه سبب شكسته شدن و هضم فيبرها و كربوئيدراتهاي موجود در خوراك مي شوند . حاصل اين اعمال اسيدهاي چرب با طول زنجير كوتاه است كه براي ساخت چربي شير در شكمبه جذب مي شوند . البته بين نشخواركننده و ميكرواركانيسمها ، همزيستي مسالمت آميزي وجود دارد و آنها لازم و ملزوم يكديگرند . پروتئين ها نيز به وسيله اين موجودات ، در معده به اسيدهاي آمينه ، آمين و آمونياك تبديل مي شوند كه مورد استفاده خود ميكرواركانيسمها قرار گرفته و پس از مرگ اين باكتريها ، لاشه آنها و قسمتهايي از اسيدهاي آمينه مورد استفاده دام قرار مي گيرند . چربيها نيز توسط همين جانداران ذره بيني هيدروليز و به اسيدهاي چرب و كلسترول تبديل مي شوند . تجزيه اين مواد تحت تاثير آنزيمهاي توليد شده توسط باكتري ها ، صورت مي پذيرد . علت همزيستي نشخواركننده ، با اين ميكروارگانيستها ، اين است كه دام با ايجاد محيطي تاريك ، مرطوب و بدون اكسيژن ، شرايط لازم را براي بقا و فعاليت اين موجودات فراهم مي كند . سپس با حركات شكمبه و مخلوط كردن محتواي آن و نيز برگشت دوباره قطعات بزرگ و نشخوار مجدد و خردكردن قطعات خوراك سبب مي شود تا سطح تماس ميكروب ها با مواد خشبي بيشتر و عمليات هضم ، آسان تر شود . در اثر اين اعمال ، باكتريها رشد و تكثير يافته ، فعال تر شده و ضمن تجزيه تركيبات غذايي ، براي كلني باكتريها و دام غذا تهيه مي كنند . پس از عبور اين محتويات از معده به روده غذاي سرشاري براي دام آماده مي شود.

نگاري

نگاري جايگاه سقوط اجسام سنگين ، همچون ميخ ، شن و ساير اجسام خارجي وزين است .

هزارلا

محتويات شكمبه و نگاري قبل از ورود به شيردان و روده كوچك بايد از هزارلا بگذرد . اين محفظه كتابچه اي مانند كه هنوز نقش آن به خوبي شناخته نشده است با محتويات معده ، سطح تماس زيادتري برقرار كرده و با فشردن مواد غذايي و كمك به هضم و جذب آن ، محتويات معده را به شيردان هدايت مي كند .

شيردان

شيردان نوزاد نشخواركنندگان كه حدود هشتاد درصد معده چهارقسمتي آنان را تشكيل مي‌دهد در زمان شيرخواري مانند معده جانوران تك معده اي عمل مي كند . پس از ورود غذا به شيردان ، شيره معده ، اسيد هيدروكلريك و آنزيمهايي مانند رنين (Rennin) و پپسين (Pepsin) كه از ديواره شيردان ترشح مي شود بر روي مواد غذايي اثر كرده و باعث شكسته شدن پروتئين ها و تبديل آنها به پپتيدها مي شوند . رنين با لخته و دلمه كردن شير ، هضم و جذب شير را براي نوزاد شيرخوار آسان مي كند .

جذب پروتئين

پروتئين ها به دو بخش قابل تجزيه Ruman Degradable Protein (RDP)و غيرقابل تجزيه در شكمبه Ruman Undegradable Protein (RUP)تقسيم مي شوند . پروتئين قابل تجزيه در شكمبه به آمونياك (NH3) و اجزاء تشكيل دهنده پروتئين ها مثل پپتيدها و اسيدهاي آمينه تفكيك مي شود . ميكروكانيستها از اين اجزاء براي رشد و تكثير خود استفاده كرده و انرژي لازم براي خود را از طريق تجزيه كربوتيدراتها تأمين مي كنند . پروتئين هاي زنجيربلند و لاشه اين ميكرواركانيسمها پس از عبور از شيردان و روده ها تحت عنوان By Pass Protein و تحت تاثير آنزيمهاي روده ، جذب و وارد جريان خون مي شوند و اين نوع پروتئين كه حدود 60 درصد كل احتياجات يك گاو را در اواسط شيرواري تشكيل مي دهد ، از طريق روده جذب مي شود . پروتئين هايي كه در شكمبه تجزيه نمي شوند پس از ورود به شيردان و روده تحت تاثير آنزيمها به اسيدآمينه تبديل شده و جذب مي شوند . بررسي ها نشان مي دهند ، وجود مقادير كمي از غذاهاي پروتئيني با منشاء حيواني در جيرة غذايي در توليد شير موثر است . با ترشح شيره روده ، اسيدهاي آمنيه و پپتيدها كه از تجزيه پروتئين ها به وجود آمده اند و همچنين قندهاي ساده مثل گلوكز كه از تجزيه هيدروكربن ها حاصل شده اند ، جذب جريان خون مي شوند . اسيدهاي چرب و ليپيدها در ابتداي روده تحت تاثير صفرا كه از كبد ترشح مي شود قرار گرفته و حل شده و در نهايت پس از ورود به سيستم لنفاوي جذب بدن مي شوند . عمليات هضم به وسيله آنزيمهاي مترشحه از روده كوچك ، در روده بزرگ نيز ادمه مي يابد . در روده بزرگ آب محتويات غذايي گرفته شده و مواد غذايي تحت هجوم باكتريهاي موجود در روده بزرگ فاسد شده و به همراه باقيمانده مواد غذايي هضم نشده و سلولهاي جدا شده از سيستم گوارش دفع مي شوند .

سرعت عبور غذا از دستگاه گوارش

علوفه تازه و نارس فيبر كمتر و پروتئين و مواد ويتامينه بيشتري دارد . چنانچه گاو در چراگاهها و مراتع از اين علوفه ها استفاده كند ، به علت داشتن فيبركم و آب زياد ، توقف اين غذا در دستگاه گوارش كم بوده و با سرعت بيشتري از آن عبور مي كند . به همين دليل در فصل بهار اكثر گاوها داراي مدفوعي سبزرنگ بوده و گاهي دچار اسهال هاي شديد مي شوند . براي جلوگيري از اين امر بايد با افزودن مواد غذايي فيبردار توقف مواد غذايي را در دستگاه گوارش بيشتر كرد تا فرصت تجزيه و هضم مواد غذايي فراهم شود . يكي از دلايل كاهش چربي شير در بهار همين سرعت عبور مواد غذايي از دستگاه گوارش است . علاوه بر علوفه هاي نارس ، دانه هاي غلات و حبوبات نيز فيبر بسيار كمي دارند و سرعت عبور آنها نيز نسبت به مواد خشبي و يا فيبردار كمتر است . درصد پايين كربوهيدراتهاي قابل تجزيه ، سنتز پروتئين ميكروبي را هم كاهش مي دهد . زياد دادن كنسانتره ، تغذيه با علوفه هاي تازه و با فيبر كم و عدم توجه به توازن تغذيه كاهش توليد ، عدم سلامت دام و بروز بيماريهاي متابوليك همچون اسيدوز ، سم درد ، جابه جايي شيردان ، بيماري گاو چاق خوابيده ، تخته بند و كتوز را به همراه دارد .

احتياجات غذايي گاوشيري

نياز غذايي گاو شيري شامل آب ، انرژي ، پروتئين ، مواد معدني و ويتامين هاست .

آب

در ميان مواد غذايي ، آب از اهميت فوق العاده اي برخوردار است . مواد غذايي در صورت حل شدن در آب ، قابل جذب ، هضم و دفع مي باشند . از طرف ديگر 87 درصد تركيبات شير ، 90 درصد تركيبات خون و بيش از هشتاد درصد بافت چشم از آب تشكيل شده است . بقيه اعضاي بدن دام نيز با درصدهاي مختلفي داراي آب هستند . بنابراين در صورت محدود كردن ميزان آب در اختيار دام، درآمد گاوداري به شدت كاهش مي يابد .

انرژي

انرژي كه صورتي از ماده است را مي توان به زبان ساده " توانايي انجام كار " تعريف كرد . هر تغييري در جهان هستي با تغيير صورتهاي انرژي به يكديگر همراه است . واحد انرژي كالري نام دارد . يك كالري مقدار حرارتي است كه دماي يك گرم آب را يك درجه سانتيگراد افزايش مي دهد . هر هزار كالري را يك كيلوكالري و هر هزار كيلوكالري را يك مگاكالري يا ترم (Therm) مي نامند .

انرژي مواد غذايي از سوختن و تجزيه كربوهيدارتها يا قندها در دستگاه گوارش حاصل مي شود . كربوهيدراتها از كربن ، هيدروژن و اكسيژن تشكيل شده اند . اين مواد را مي توان به سه گروه تقسيم كرد .

منوساكاريدها با فرمول شيميايي (6O12H6C ) كه در گياهان ، تحت تاثير انرژي آفتاب ، از تركيب 2CO و آب ساخته مي شود . نور

(فتوسنتز) 2O6 + 6O12H6C O2H6 + 2CO6

در شكمبه گاو ، منوساكاريد تجزيه شده و عكس واكنش فوق انجام مي شود . از يك قندي ها مي توان گلوكز ، گالاكتوز و فروكتوز را نام برد.

دي ساكاريدها با فرمول شيميايي 11O22H12C ، از تركيب دو ملكول قند منوساكاريد با از دست دادن يك ملكول آب به وجود آمده اند . از دي ساكاريدها مي توان ساكاروز ، مالتوز و لاكتوز را نام برد .

پلي ساكاريدها با فرمول كلي n (5O10H6C ) ازتعداد زيادي قندهاي ساده تشكيل شده اند. نشاسته يكي از فراوان ترين پلي ساكاريدهاي موجود در دانه غلات است كه گاهي مقدار آن در دانه ها به 60% وزن دانه مي رسد . نشاسته منبع بسيار خوبي براي تغذيه گاو شيري و حتي پرواري (براي توليد شير و گوشت) است ، زيرا قابليت هضم بسيار بالايي داشته و به راحتي توسط ميكرواركانيسمها تجزيه شده و انرژي آزاد مي كند . از ديگر پلي ساكاريدها مي توان سلولز ، همي سلولز و ليگنين را نام برد.

گليكوژن يا نشاسته حيواني در كبد حيوانات و از تركيب قندهاي ساده ساخته و ذخيره مي شود . هنگامي كه دام گرسنه باشد و يا ميزان قند خونش از مقدار معيني كمتر شود ، گليكوژن به گلوكز تبديل و وارد خون مي شود . سلولز و همي سلولز و ليگنين از پلي ساكاريدهاي گياهي هستند . نقش آنها توليد انرژي لازم براي فعاليت هاي حياتي مختلف مثل تپش قلب و خون رساني ، تنفس و همچنين گرم نگهداشتن بدن است . آزاد شدن انرژي ، توسط باكتريهاي دستگاه گوارش و از تجزيه كربوهيدراتها صورت مي گيرد . ارزش غذايي كربوهيدراتهاي موجود در غذاي دام براساس قابليت هضم آنها در دستگاه گوارش متفاوت است . ارزش غذايي نشاسته و منوساكاريدها كه سهل الهضم هستند ، زياد است . چون شيره گوارشي روده بر كربوهيدراتهاي داراي ملكول بزرگ مثل كاه موثر نيست و اين كربوهيدراتها فقط تحت تاثير باكتريها در سيرابي و روده ها هضم مي شوند ، ارزش غذايي كمتري دارند .

پروتئين

پروتئين ها تركيبات عالي هستند كه از كربن ، هيدروژن ، اكسيژن و ازت تشكيل شده و ممكن است در ساختمان آنها گوگرد و فسفر نيز باشد . هر ملكول پروتئين از اتصال تعدادي اسيدآمينه درست شده است . اسيدهاي آمينه را بر همين اساس سنگ بناي حيات مي نامند . به طور كلي بيش از بيست نوع اسيدآمينه در ساختمان پروتئين ها شركت دارند . تركيب هاي مختلف اين اسيدهاي آمينه با يكديگر مي تواند انواع زيادي پروتئين را به وجود آورد . اسيدهاي آمينه به دو دسته ضروري و غيرضروري طبقه بندي مي شوند . اسيدهاي آمينه ضروري توسط بافتهاي بدن سنتز نشده و يا به مقدار اندكي كه نيازهاي دام را تأمين نمي كند ساخته مي شوند و بايد از طريق غذا به دام برسند . به همين دليل است كه در تهيه خوراك دام از چند نوع پروتئين استفاده مي شود.

اسيدهاي آمينه غيرضروري توسط بافتهاي بدن حيوان ساخته مي شوند . اكثر پروتئين ها 16 درصد ازت دارند . در صورت تقسيم 100 به 16 عدد 25/6 بدست مي آيد . اگر اين عدد را در مقدار ازت هر غذا ضرب كنيم ، تقريبي از مقدار پروتئين خام آن غذا را برآورد كرده ايم . اهميت پروتئين به عنوان يك ماده حياتي ، نقش آن در ساختمان اسكلت بدن ، ماهيچه ها ، خون ، اعصاب ، پوست ، هورمونها و آنزيمها ، مو و شاخ و ... است . براي ترميم بافتهاي فرسوده بدن و رشد دام ، رشد جنين ، نگهداري بدن ، توليد شير و گوشت ، پروتئين ضروري بوده و هيچ ماده مغذي ديگري نمي تواند جاي آن را بگيرد . به همين دليل مواد غذايي حاوي پروتئين گرانتر هستند و براي كاهش هزينه تغذيه و جلوگيري از اتلاف مواد پروتئيني نبايد بيشتر از مقدار نياز در جيره منظور شوند . بيان اين نكته ضروري است كه دامهاي جوان و در حال رشد نسبت به دامهاي بالغ نياز بيشتري به پروتئين دارند .

پروتئين قابل هضم

مقدار پروتئين خام مصرفي منهاي پروتئين خام موجود در مدفوع را پروتئين قابل هضم مي گويند كه مقياس اندازه گيري احتياجات پروتئيني گاو شيري است . قابليت هضم پروتئين با نوع غذا و سن دام تغيير كند . به طور كلي پروتئين غلات قابليت هضم بيشتري نسبت به پروتئين علوفه دارند. مصرف پروتئين به منظور رفع نيازهاي نگهداري ، رشد ، آبستني ، شيرواري و يا توليد گوشت است .

مواد معدني

مواد معدني در تغذيه موجودات زنده گياهي و حيواني اهميت بسيار زيادي دارند . وجود مقدار مناسب مواد معدني براي نگهداري بدن حيوان ، رشد و توليد ضرورت دارد . مقدار مواد معدني مورد نياز بر حسب سن ، وزن و توليد ، بين 2 تا 5 درصد وزن حيوان متغير است .

بيش از 85 درصد وزن استخوانها و دندانها مواد معدني تشكيل مي دهند . كاركردهاي اين مواد در بدن متفاوت است . شناخت اين كاركردها و تعيين مقدار مورد نياز آن ها در سلامت دام و افزايش توليد بسيار موثر است . مواد معدني به دو دستة عناصر پرنياز و كم نياز تقسيم مي شوند .

عناصر پرنياز (Macro Minerals)

عناصري مانند كلسيم ، فسفر ، كلر ، سديم ، منيزم ، پتاسيم و گوگرد هستند كه قسمت عمده مواد معدني بدن حيوان را تشكيل مي دهند .

عناصر كم نياز (Micro Minerals)

عناصري مانند آهن ، يد ، كبالت ، مس ، فلوئور ، منگنز ، موليبدن ، سلنيم و روي هستند كه به مقدار كمتر مورد نيازند . اين تقسيم بندي نقش و اهميت هيچ دسته اي از مواد معدني را كم رنگ نمي كند و مقدار مناسب و متعادل همه اين مواد در سلامت دام و توليد اهميت دارد .

كلسيم

اين عنصر در ساختمان استخوان ها ، دندان ها ، جريان عصبي انقباض عضلات ، انعقاد خون و نفوذپذيري مايعات سلولها شركت داشته و يكي از عناصر مهم در تركيب شير و پوسته تخم مرغ است . كلسيم در توليدمثل و باروري اهميت ويژه دارد . كمبود كلسيم در حيوانات جوان سبب بيماري راشيتيسم و تغيير شكل اندامهاي حركتي مي شود . اين كمبود در دوران آبستني دام توليد نوزادي با بدن نرم و نارس را كه قدرت ايستادن ندارد سبب مي شود . بيماري تب شير و پرولاپس پس از زايش در گاو شيري از علائم كمبود آن است .

منابع اصلي تأمين كننده كلسيم

سنگ آهك ، دي كلسيم فسفات ، پودر استخوان ، پروتئين هاي حيواني ، علوفه حبوبات ، به خصوص يونجه ، پودر شير ، سنگ مرمر و صدف تأمين كننده اصلي كلسيم هستند . بيشتر از 70 درصد خاكستر استخوان بدن از كلسيم و فسفر تشكيل شده و تقريباً 99 درصد كلسيم بدن در استخوان ها و دندان ها است .

فسفر

فسفر در ساختمان استخوان ها و دندان ها ، فسفوليپيدها و ديواره سلولي شركت دارد . اين عنصر در متابوليسم و انتقال انرژي نقش بسيار مهمي داشته و در ساختمان آدونوزين تري فسفات (ATP) وجود دارد . بيماري Pica يا گنده خواري و كاهش قدرت باروري از علائم كمبود فسفر است . افزايش مصرف فسفر در نشخواركنندگان ضمن ايجاد مسموميت ، ايجاد سنگ هاي ادراري ، لنگش و شكستگي خود به خودي استخوان هاي دراز و لينت مزاج را به همراه خواهد داشت.

نسبت كلسيم و فسفر

نسبت كلسيم و فسفر در كنار وجود ويتامين D براي متابوليسم در بدن ، رشد و سنتز شير در گاو شيري اهميت فوق العاده اي دارد . نسبت كلسيم به فسفر از يك به يك تا دو به يك مي تواند متغير باشد ، زيادي منيزيم در غذا جذب كلسيم را كاهش مي دهد .

نياز روزانه گوساله نژاد شيري هلشتاين به وزن 40 كيلوگرم با رشد 2/0 كيلوگرم در روز به كلسيم و فسفر به ترتيب 2/2 و 7/1 گرم است . نياز روزانه به كلسيم و فسفر براي گاو هلشتاين 600 كيلوگرمي به ترتيب 24 و 18 گرم است همچنين براي توليد هر كيلوگرم شير 5/3% چربي 6/2 گرم كلسيم و 9/1 گرم فسفر مورد نياز است .

كلر

كلر به صورت ذره اي با بار منفي در تنظيم فشار اسمزي و تعادل اسيديته مايعات بدن دخالت دارد .كلر با بارمنفي در شيره معده با هيدروژن مثبت تركيب شده و توليد اسيدكلريدريك مي كند . كمبود كلر مشكل شيره گوارشي ، كم اشتهايي و كاهش وزن و توليد را به همراه دارد . اين عنصر بيشتر به صورت نمك طعام مورد استفاده قرار مي گيرد . نياز بدن به كلر نصف سديم است و مخلوط كردن پودر نمك به نسبت 25/0 تا 5/0 درصد جيره غذايي يا قراردادن سنگ نمك در آخور نياز دام را تأمين خواهد كرد .

سديم

سديم در بدن به صورت ذره اي با بار مثبت در تنظيم فشار اسمزي و تعادل اسيديته مايعات بدن دخالت داشته و به عنوان كاتاليزور در انتقال مواد غذايي به داخل و خارج سلولها عمل مي كند . اين عنصر حفظ تعادل آب ميان بافتي ، شركت در انقباض عضلات و ساختن صفرا ، بزاق و عرق را به عهده دارد . كمبود سديم در دامهاي جوان ، كندي رشد و كم اشتهايي و در حيوانات بالغ كاهش وزن و توليد و باروري را در پي دارد .

خوردن ادرار دامها از علائم كمبود سديم است . اين عنصر به صورت نمك طعام مورد مصرف واقع مي شود .

منيزيم

يكي از عناصر مهم تشكيل دهنده استخوانها و فعال كننده آنزيم هاي تجزيه كننده گلوكز است . اين عنصر در سيستم عضلات نقش مهمي (تحريك پذيري) را بازي مي كند . كمبود منيزيم ، اتساع عروق ، كاهش فشار خون ، افزايش تحريك پذيري عضلات ، بي اشتهايي ، پرخوني و تشنج شديد عضلات و سرانجام مرگ ناشي از بيماري كزاز علفي يا غش Tetany را موجب مي شود . ازدياد مصرف آن نيز اختلال در متابوليسم كلسيم و فسفر را به همراه دارد . مواد تأمين كننده آن سولفات منيزيم و اكسيد منيزيم است .