طرح توجیه فنی، مالی، اقتصادی تولید روغن از هسته خرما

فصل اول کلیات

گفته می شود که ایران یکی از اولین کشورهای دنیاست که در آن کشاورزی و تمدن شروع شده و انسان

اولیه برای نخستین بار در فلات ایران به کشت و زرع و پرورش دام دست زده است. همچنین گفته می شود

که مهاجرت آریایی هابر خلاف مهاجرت مشهور چوپانی و در جستجوی چراگاه های جدید نبوده بلکه

مهاجرتی دهقانی و در جستجوی زمین بهتر برای کشاورزی بوده است. حفاری هایی که در اطراف کاشان به

عمل آمده نشان می دهد که در شش هزار سال پیش ایرانیان متمدن بوده و سیستم زراعی پیشرفته ای

داشته اند. در حفاری های نقاط مختلف ایران مشخص گردیده که در حدود 3300 سال پیش از میلاد مسیح

درخت را در ری – کاشان و دامغان به طرز مشابهی نقاشی می کرده اند و بنابراین در آن زمان از لحاظ

باغبانی میان نقاط مختلف ایران رابطه برقرار بوده است

درخت خرما یکی از مقدس ترین و قدیمی ترین درختان میوه شناخته برای انسان است پیدایش درخت

خرما در جهان از دوران دوم زمین شناسی آغاز شده اما زمان پی بردن انسان به ارزش غذائی خرما و کاشت

درخت آن به شش هزار سال پیش از میلاد می رسد. مبداء اصلی این گیاه بدرستی مشخص نیست. بعضی از

دانشمندان مبداء اصلی آن را درآسیا و کرانه های خلیج فارس و گروهی دیگر زیست گاه اصلی خرما را

شمال آفریقا یا شبه قاره هند می دانند. بر اساس شواهد باستان شناسی قدمت کشت نخل خرما در ایران به

بیش از شش هزار سال می رسد. در حال حاضر خرما در هر پنج قاره دنیا و در بیش از 30 کشور کشت و

مورد بهره برداری قرار گرفته است.

در نشریه بین المللی سال 1950 میلادی مربوط به خرما که در کشور تونس منتشر شده است، منشاء خرما را

خودرو دانسته و اولین محل پیرایش آن را بین النهرین و خوزستان ذکر کرده که از آنجا به شمال آفریقا و

هند رفته است.

نظریه اخیر به واقعیت نزدیک تر است زیرا در حال حاضر بیش از 50 درصد تولید کل خرمای جهان در این

دو کشور (یعنی ایران و عراق) تولید می شود. پیدایش درخت خرما در جهان از دوران دوم زمین شناسی،

دوره تریاسه وژوراسیک آغاز می شود اما زمان پی بردن انسان به ارزش غذایی خرما و غرس این درخت به

هزار سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد. عده ای از باستانشناسان پس از تحقیقات مفصل در این زمینه

احداث نخلستان ها را به 5000 سال پیش نسبت داده اند زیرا نامی از آن بر لوحه های گلی50 سده پیش

یافت شده است.

ایران نیز با توجه به شواهد باستانشناسی نزدیک به شش هزار سال است که کشت نخل در ایران در نزدیکی

شوش قدیم، در زمان تمدن عیلامی ها رواج داشته و خرمای آن نیز بسیار مشهور بوده است.

در زمان ساسانیان نخل خرما در نواحی جنوبی ایران فراوان بوده است بطوریکه در آثار مربوط به آن دوره از

خرما سخن رفته و موسی بن العیسی الکسروی نیز در شرح تشریفات جشن نوروز از نخل خرما یاد کرده

است. نخل خرمای پارسی از لحاظ جنس بهتر و عالیتر از نخل آرامی (عراقی) شمرده شده، بطوریکه در

قانون مالیات خسرو اول انوشیروان آمده است: از هر چهار درخت پارسی یک درهم و از هر شش درخت

خرمای عراقی همان مبلغ خراج اخذ خواهد شد

در مقدمه این گزارش به بررسی در زمینه تولید و پراکنش خرما که از مواد اولیه در تولید محصول مورد

بررسی در این گزارش می باشد می پردازیم.

خرما، Phoneix dactylifera، گیاهی است از جنس فونیکس خانواده پالماسه یا نخل. بیشتر گونه های

جنس فونیکس به عنوان گیاه زینتی در درون یا بیرون خانه ها پرورش داده می شوند و تنها گونه ای که

میوه آن مصرف خوراکی دارد همان خرمای معمولی است. این گیاه عمدتاً به خاطر میوه های بسیار شیرین

و خوشمزه اش در بسیاری از نقاط جهان کاشته می شود. عراق همواره بزرگ ترین تولیدکننده خرما در

جهان بوده و سالانه نزدیک به 600 هزار تن خرما تولید می کند. بصره به خاطر ارقام بسیار مرغوب خرما

شهرت جهانی دارد. جنس فونیکس در ایران تنها دارای یک گونه است که همان خرمای معمولی یا خوراکی

است. این گونه در مناطق گرمسیری جنوب ایران کاشته می شود و دارای فرم های اصلاح شده بسیاری

است. در ضمن گونه ها و فرم های زینتی چندی نیز از این جنس به ایران وارد شده است. معروف ترین و

پرطرفدارترین نوع خرما در ایران خرمای مضافتی بم است. از زمره سایر واریته هایی که در سایر کشورها

متداول ترند می توان به واریته های »هیانی«، »خدر اوبی«، »خستاوی«، »مکتوم«، »سعیدی«، »امیر حاجی«،

»برهی«، »زهدی« و... اشاره کرد. گیاه خرما صرف نظر از واریته آن نوعی نخل راست قامت است که ارتفاع

آن به 30 _ 36 متر می رسد. تنه خرما از بقایای به جامانده از غلاف برگ ها به وجود می آید. برگ های

خرما پرمانند، بزرگ و به طول شش متر است. هر برگ از درون غلافی خارج می شود که توسط شبکه ای

از فیبرها احاطه می شود. گل های کوچک و معطر آن روی دو گیاه نر و ماده پدیدار می شوند. گل های

ماده سفید و گل های نر شیری رنگ و چرمی اند. هر خوشه بزرگ گل ممکن است حاوی 6000 _ 10000

گل باشد.

میوه خرما مستطیلی شکل با پوستی به رنگ قهوه ای تیره متمایل به قرمز یا زرد _ قهوه ای است. پوست

میوه پس از رسیده شدن بسیار نازک و لطیف می شود. گوشت آن نیز بسیار شیرین و حاوی یک هسته

منفرد و بسیار سخت است. در اطراف درخت 6 _ 16 ساله پاجوش های بی شماری وجود دارد که می توان

با انتقال هر یک از آنها به جای مناسب، اقدام به تکثیر گیاه خرما کرد. گیاه خرما مقادیر زیادی گرده تولید

می کند که توسط باد جابه جا می شوند اما مسافت زیادی را طی نمی کنند. در نخلستان ها هر درخت نر

برای بارور ساختن و گرده افشانی48-50درخت ماده کفایت می کند. امروزه در عربستان و نواحی محدودی

از آسیا و آفریقا و همچنین کالیفرنیا برای تسهیل عملیات گرده افشانی، از گرده افشانی مصنوعی استفاده

می کنند. اما در گرده افشانی سنتی خوشه گل های نر شکفته شده را به طور وارونه روی خوشه های ماده

قرار می دهند و به وسیله طناب یا نخ قیطانی آن را محکم می بندند تا با رشد خوشه و آویخته شدن آن،

خوشه نر سر جایش بماند. در مواردی نیز گرده ها را خشک می کنند و مدت 6 ماه در شرایط دمایی

مناسب نگهداری می کنند. میوه خرما را معمولاً تازه مصرف می کنند یا از آن در تهیه خوراکی هایی مانند

کیک، کلوچه، انواع شیرینی، نان خرمایی، پودینگ، بستنی، مربا، ژله، شربت، شیره، سرکه و الکل استفاده

می کنند. از بقایای دور ریختنی میوه نیز در تهیه غذای دام و طیور استفاده می کنند. در غنا و ساحل عاج از

شیره خرما، ملاس و الکل استخراج می کنند. 100 گرم میوه تازه خرما دارای 142 کالری انرژی است به

علاوه حاوی مقادیر قابل توجهی کربوهیدرات، پروتئین، کلسیم، فسفر، آهن و... نیز هست. از پودر هسته

خرما هم برای تغذیه جوجه ها استفاده می شود.  هسته خرما دارای مقادیر زیادی پروتئین، چربی،

کربوهیدرات، استرول و استرون است. از روغن موجود در هسته در صابون سازی و تهیه محصولات

آرایشی استفاده می شود. در کشورهای ایتالیا و اسپانیا از بر گ های خرما در انجام آیین های مذهبی استفاده

می شود. در شمال آفریقا نیز از برگ ها برای ساخت کلبه، آلونک، سبد، پرده، بادبزن و وسایلی از این دست

بهره می گیرند. دمبرگ های چوبی خرما منبع سلولز است و در ضمن از آن در ساخت جارو، عصا، چوب

پنبه ماهی گیری و حتی برای سوخت نیز استفاده می شود. از تنه نخل های قدیمی در ساخت برخی از

اجزای داو (انواع قایق های بادبانی در خلیج فارس)، آب برها و پل ها کمک می گیرند. علاوه بر تمامی اینها

میوه خرما دارای مصارف پزشکی نیز هست. خرما به خاطر داشتن مقادیری تنین، ویتامینA، تیامین،

ریبوفلاوین،نیاسین،اسیداسکوربیک و تریپتوفان و...  دارای خواص درمانی است و از آن در درمان

سرماخوردگی،گلودرد،تب،ناراحتی های کبدی و احشایی استفاده می شود و حتی آن را برای رفع مسمومیت

با الکل نیز مفید دانسته اند.

درخت خرما در شرایط آب و هوایی گرم و تمام آفتابی به خوبی رشد می کند و میوه می دهد. در مناطقی

که شرایط چندان مناسب نباشد ممکن است که درخت خرما رشد کند اما میوه نمی دهد. حداقل دمای مورد

نیاز در فصل رویش و گل دهی برای خرما در حدود 17/5  درجه سانتی گراد است و تنها در مناطقی میوه

می دهد که فصل رویش در آن گرم و طولانی و بدون بارندگی یا با بارندگی اندکی همراه باشد. گیاه خرما

نسبت به خشکی مقاوم است اما برای به بار نشستن و تولید محصول مرغوب به آبیاری نیاز دارد. این گیاه

خاک های شنی، آهکی و رسی را ترجیح می دهد و در مجموع در بیشتر خاک های سنگین و به خوبی

زهکشی شده، رشد می کند. تهویه مناسب خاک از فاکتورهای مهم رشد خرما است. خرما به طور

چشمگیری نسبت به قلیایی بودن خاک مقاوم است تا حدی نیز نسبت به شوری خاک مقاوم است. اما

شوری بیش از اندازه به شدت بر میزان محصول و باروری آن تأثیر می گذارد. تکثیر درخت خرما از طریق

بذر و عمدتاً با انتقال پاجوش هایی که در اطراف گیاه والد به وجود می آیند، میسر می شود.

میزان محصول نخل های 5 _ 8 ساله در حدود 8 _ 10 کیلوگرم است اما این میزان در نخل های 13 ساله

به 60 _ 80 کیلوگرم می رسد. برخی از ارقام اصلاح شده محصولی معادل 100 کیلوگرم هم تولید می کنند.

برداشت محصول خرما عمدتاً با برداشت کل خوشه همراه است. پس از برداشت خوشه آن را در شرایط

دمایی مناسبی انبار می کنند تا میوه ها کاملاً رسیده شوند. میوه خرما از زمان تشکیل تا هنگام رسیده شدن

باید چهار مرحله را پشت سر بگذارد که عبارتند از :

(1 مرحله نخست که 17 هفته طول می کشد و حاصل آن میوه ای به رنگ سبز، سفت و تلخ است و ذخیره

قند آن را گلوکز و فرکتوز تشکیل می دهند.