مقدمه
یونجه نباتی علوفه ای است که امروزه کشت آن بسرعت توسعه یافته و سطح کشت زیادتری را بتدریج اشغال خواهد نمود. این نبات دارای سابقه تاریخی بسیار قدیمی میباشد که قدمت آن به ابتدای تاریخ تمدن میرسد.مبداء یونجه منطقه خاور نزدیک و آسیای مرکزی است. بنا به نظر وافیلوف روسی مبداء یونجه مرکز خاور نزدیک، آسیای صغیر، قفقاز، ایران و مناطق کوهستانی ترکمنستان است. به علت اهمیت آن زودتر از هر گیاه علوفهای دیگر اهلی شده است. یونجه در مناطق دارای آب و هوای قاره‌ای مشخص سرد و تابستان‌های گرم و خشک رشد و تکامل یافته است. یک بهار دیررس و تابستان کوتاه از مشخصات آب و هوای قاره‌ای است. این خصوصیات آب و هوایی یا منطقه سازش یونجه در کشور ایران شامل نواحی سردسیر یا مناطق غربی کشور است. احتمالا موفقیت اصلی این گیاه را میتوان در داشتن سیستم ریشه آن دانست. در نتیجه تکامل رابطه همزیستی بین گیاه و باکتری ریزوبیوم، گیاه یونجه به یک منبع ازت دسترسی می‌یابد که بعد از گذشت چند هفته این گیاه دیگر به ازت خاک بستگی نخواهد داشت. به علاوه یونجه به دلیل داشتن ریشه عمیق و راست توانایی کسب رطوبت قابل جذب را از اعماق زمین ( تا حدود 5 متر و بیشتر)دارد. این امتیاز امکان نجات گیاه را از خطر طولانی بودن خشکی فراهم می‌سازد. همچنین یونجه می‌تواند در شرایط خشکی وسرما به رشد و نمو خود ادامه دهد. ساقه‌های خزنده روی زمین یا استولون، ریشه‌های خزنده زیر زمینی یا ریزوم و طوقه به خاک نشسته یونجه مقاومت این گیاه را در مقابل سرمای سخت، زمستان و یخبندان افزایش می‌دهد و ادامه حیات یونجه را در برابر عوامل فوق تضمین می‌کند.
مبدا اولیه یونجه در ایران: تاریخ کشت یونجه به دوران مادها و هخامنشیان میرسد. این علوفه درزمان حمله خشایارشاه (490 سال قبل از میلاد) از ایران به یونان برده شد و از آنجا به ایتالیا و بالاخره سایر کشورهای اروپایی منتقل گردید. یونجه در دوره سلسله مادها جزو علوفه اسب محسوب می‌شد و به همین جهت ریشه گیاه‌شناسی آن Herba Media است که به معنی علف مادها میباشد.
گیاه شناسی یونجه:
از نظر رده بندی یونجه از سلسله Plantae، شاخه Magnoliophyta، رده Magnoliopsida راسته Fabales، خانواده Fabaceae، زیر خانواده Faboideae، قبیله Trifolieae، جنس Medicago و گونه M. sativa تعلق دارد و طبق سیستم نامگذاری دو اسمی با نام Medicago sativa شناخته می‌شود.
یونجه گیاهی است چندساله با ریشه مستقیم و عمیق و ضخیم که از آن تعداد زیادی انشعابات جانبی پدید می‌آید. غده‌های باکتری در یونجه در روی ریشه‌های ظریف بطور منفرد قرار گرفته است و شکل استوانه‌ای و باریک دارد. ساقه یونجه در نزدیک سطح زمین تولید انشعابات زیادی نموده که بمرور زمان چوبی و ضخیم شده و به یک طوقه تبدیل میگردد، بعدها از این محل ساقه‌های کوتاه منشعب که تبدیل به ساقه‌های بلند و اصلی یونجه می‌شوند.
تعداد ساقه‌های یونجه بین 5تا 40 عدد میباشد که از طوقه خارج شده واز هر ساقه، ساقه دیگری بعد از چیدن یا رسیدن تولید میگردد. بعد از گذشت چندین سال از رشد یونجه طوقه یونجه بصورت توده انبوهی در می‌آید که در سطح زمین و یا در زیر خاک دفن میگردد. ساقه‌های هوایی که مدام از محل طوقه یونجه تولید میگردد ساقه‌هایی راست و دارای رنگ سبز پوشیده از کرکهای نرم بوده که هر کدام تولید انشعابات کوتاهی در محور برگ می‌نمایند. ارتفاع این ساقه‌ها به بیش ازیک متر میرسد. ساقه‌های سبز هوایی یونجه دارای فسفر زیادی بوده و ارزش غذایی آنها زیاد و قابل توجه است. در روی ساقه‌های یونجه برگهای سه برگچه‌ای بصورت متناوب در روی دمبرگ باریک و شیار دار که پوشیده از کرکهای نرم میباشد قرار گرفته و قاعده هر برگ بوسیله دو گوشوارک بزرگ و نوکدار احاطه شده است. در قاعده دمبرگ گوشوارک‌ها بهم پیوسته است . رنگ برگچه‌ها سبز تیره، تخم‌مرغی شکل و سطح زیرین آنها خیلی بیشتر نسبت به سطح فوقانی از کرک پوشیده شده است. برگچه وسط دارای یک دمبرگ کوتاه است در حالیکه برگچه‌های جانبی فاقد دمبرگ بوده و مستقیماً به دمبرگ متصل می‌باشند. هر کدام از این سه برگچه‌ها دارای یک نوک تیز می‌باشند. گل آذین یونجه بصورت یک خوشه مرکب از محل محور برگ خارج میگردد و دارای یک دم گل بلند که طول آن در حدود یا بلندتر از دمبرگ است، میباشد. هر گل دارای براکته (Bract) خیلی ظریف و لوله (calyx) یا کاسه بلند و مستقیمی میباشد که در نصف طول خود به پنج لبه نوکدار و باریک تقسیم میگردد. گلبرگ دارای رنگ بنفش با رگه‌های تیره میباشد. میوه یونجه دارای نیامی با شکل خاص است و پیچش تولید شده در نیام که در اثر رشد سریع طرف تحتانی آن بوجود می‌آید باعث پدید آمدن نیام حلزونی شکل میگردد. نیام محتوی چندین بذر است و بذرها دارای سطحی نسبتاً صاف و کم و بیش قهوه‌ای شکل و تا حدودی منقار دار است. بذرها دارای رنگ زرد و قهوه‌ای هستند.
نامهای غربی یونجه
یونجه در کشورهای غربی با نامهای alfalfa، lucern و common alfalfa شناخته می‌شود.
کشت یونجه: یونجه بهترین رشد و نمو را در مناطقی از کشور خواهد داشت که هوای خشک، آفتابی، گرم به همراه منابع آب کافی باشد. بهترین شرایط رشد و نمو مطلوب یونجه را میتوان در جلگه خوزستان، دشت مغان، منطقه جیرفت ومناطقی مانند آن یافت. از نظر بوم شناسی این مناطق مستعدترین مناطق ایران برای یونجه کاری به شمار می‌روند.
به طور کلی در کشور سه منطقه مختلف آب و هوایی را میتوان برای رشد و نمو یونجه در نظر گرفت که عبارتند از مناطق خشک، نیمه خشک و مرطوب، مستعد ترین مناطق برای کشت وکار یونجه در صورت وجود آب کافی مناطق خشک و پس از آن مناطق نیمه خشک و در آخر مناطق مرطوب است. در این ارتباط استان همدان به دلیل داشتن دمای مناسب شبانه‌روز مستعدترین ناحیه رشد و نمو رویشی و زایشی یونجه است. در این استان بیش از 4 تا 5 چین یونجه برداشت نمی‌شود ولی در بعضی از نقاط یونجه خیز تا بیش از 17 تن یونجه خشک در سال از یک هکتار برداشت شده است. در اراضی شمالی کشور به دلیل اسیدی بودن خاک و عدم تهویه و زهکشی آن برای یونجه کاری مناسب نیست.
یونجه بهترین رشد و نمو را در مناطقی خواهد داشت که هوای خشک، آفتابی و گرم و آب نسبتاً زیادی در دسترس داشته باشد. یونجه در مقابل تغییرات درجه حرارت حساس نبوده و آزمایش شده که قادر است 60-55 درجه سانتیگراد زیر صفر و یا 50 درجه سانتیگراد بالای صفر را بدون صدمه تحمل کند. کشت یونجه در ارتفاعات مختلف نیز مقدور است به طوری که در آبعلی با ارتفاع 2465 متر، همدان و زنجان با 1644 متر و آبادان و اهواز به ترتیب با 13 و 18 متر ارتفاع یونجه کشت می‌شود.
در مناطق کوهستانی و سرسیر از یونجه بیش از 2 تا 4 چین در سال به عمل نمی‌آید. در صورتی که در جلگه خوزستان که ارتفاع زیادی از سطح دریا ندارد با قدری توجه میتوان به خوبی بیش از 10چین یونجه در سال برداشت کرد. یونجه با ریشه عمیق خود قادر است در مناطق نسبتاً خشک و کم آب مقاومت کرده و حتی بعد از چندین سال که از رشد آن گذشت از آب تحت‌الارضی واقع در عمق 12متری استفاده نماید. کشت یونجه در ارتفاعات مختلف مقدور میباشد. تعداد چین یونجه در مناطق کوهستانی و سردسیر بیش از 4-2 چین نبوده در حالیکه مناطق گرمسیر و با قدری توجه میتوان در سال بیش از 15چین یونجه برداشت نمود. هر خاکی در صورت فراهم بودن سایر شرایط مناسب مستعد کشت یونجه میباشد، البته زمینهای بیش از حد اسیدی که کمبود آهک داشته باشند میزان عملکرد چندان رضایت‌بخش نخواهند داشت. یونجه جوان در مقابل شرایط نامساعد فوق‌الذکر زمین حساس بوده و به مرور از حساسیت آن کاسته میگردد. زیرا ریشه یونجه در مراحل بعدی،رشد کامل خود را بدست آورده و توام با فعالیت میکرو ارگانیسم‌ها ایجاد یک حالت اسفنجی در خاک می‌کند. در چنین شرایط مناسبی علاوه بر اینکه رشد گیاه بهتر میگردد هوموس خاک نیز زیاد شده و در نتیجه زمین زیرکشت یونجه به نحو مساعدی اصلاح می‌شود. یونجه گیاهی است که احتیاج به اکسیژن زیاد دارد، در زمینی که تهویه صورت نمی‌گیرد و خلل و فرج فضای زمین عاری از اکسیژن گشته یونجه رشد مناسبی نخواهد داشت. در زمینهای سفت و مرطوب که فاقد اکسیژن هستند فعالیت تارهای کشنده ریشه و میکروارگانیسمها متوقف میگردد و در عوض گیاهان هرز که با این شرایط سازگاری دارند بر یونجه پیشی یافته و رشد و نمو آن را تحت الشعاع قرار خواهند داد، به همین دلیل در مناطقی که بارندگی خارج از حد و زمین مرطوب است برای بدست آوردن محصول بهتر و مطمئن‌تر مخلوطی از سایر گیاهان علوفهای مانند گرامینه را میتوان توصیه کرد.
یونجه در زمینهای مختلف و در محلهای گوناگون رشد می‌کند به گونه‌ای که از نیمکره جنوبی و از مناطق کوهستانی تا نواحی دشت و جلگه‌ای بسط داشته و در زمینهای سنگین و زمینهای سبک و شنی در صورت دارا بودن مواد غذایی بخوبی رشد می‌کند، یونجه زمینهای خشک را بر زمینهای بیش از حد مرطوب ترجیح می‌دهد و در صورتیکه طبقه تحت‌الارضی بیش از حد مرطوب نباشد و سایر مواظبت‌های اولیه در حین رشد انجام شود 7-6 سال و بیشتر (حتی تا 30سال) زمین زیرکشت قادر به بهره‌برداری است. توسعه و کشت یونجه مناسب با احتیاجات کشور خودبخود موجب افزایش و ارزان شدن فرآورده های دامی مانند گوشت، شیر، پنیر، کره و روغن و غیره می‌شود. کاشت گیاهان علوفهای در مزارع بخصوص یونجه مقدار زیادی از بقایای ریشه خود را در زمین باقی گذارده و باعث پوک شدن و افزایش هوموس خاک می‌گردند و از ازت غنی می‌شوند. همچنین گیاهانی همچون یونجه در مواقع تابش شدید خورشید و تبخیر زیاد با سایه انداختن بر روی زمین مانع از بهم خوردن ساختمان فیزیکی خاک می‌شوند. چون بذر یونجه ریز است بایستی اولاً بستر بذر کاملاً نرم گردد ثانیاً رطوبت کافی جهت جوانه‌زدن در زمین وجود داشته باشد و بذر را هرچه ممکن است سطحی کشت نمود. اگرچه در خاکهای شنی میتوان عمق کاشت بذر را تا اندازه‌ای زیادتر گرفت ولی در مورد خاکهای رسی جهت جلوگیری از خطر سله بستن باید بذر راسطحی کشت نمود. یونجه در زمینهای خوب که از نظر غذایی غنی است بخصوص خاکهای لومی عمیق و زهکشی شده بهتر محصول می‌دهد. بنابراین گیاهانی مانند چغندرقند و یا سایر گیاهان وجینی (پنبه، سیب‌زمینی) را میتوان به عنوان گیاه قبلی انتخاب نمود. این گیاهان زمین را پوک و نرم می‌کنند و علاوه بر این از رویش علف هرز جلوگیری کرده و زمین را برای کاشت یونجه آماده می‌نمایند. زمینهای مناسب جهت کاشت یونجه بایستی دارای شرایط ویژه‌ای باشند. وجود خلل و فرج کافی جهت نفوذ آب و هوا،وجود مواد غذایی کافی جهت رشد و نمو و بالاخره خاکهای تحت الارض نرم و قابل نفوذ همه شرایط لازم کاشت اولیه یونجه است. زمینهایی که خوب تهیه شده و دارای خلل و فرج زیاد و بزرگ هستند ریشه گیاه را تحریک کرده منجر به رشد سریع و شادابی گیاه می‌شوند.
زمین یونجه را باید حتی‌المقدور عمیق شخم زد. در برخی از کشورها برای اینکه طبقه غیرفعال تحت‌الارض با سطح الارض مخلوط نشود از تیغه‌هایی که در پشت خیش بسته شده و طبقات زیر را بدون اینکه بسطح آورد بریده و در هم میریزد، استفاده می‌شود. فوائد این کار در این است که طبقه فعال سطحی در زیر طبقه غیرفعال دفن نشده و به محیط زندگی میکرواورگانیسم‌ها هیچ صدمه‌ای وارد نمی‌شود، در صورتیکه این شرایط را درشخمهای عمیق نمی‌توان تامین کرد. در بعضی مناطق چون خاک در بهار هنوز خوب و بقدر کافی نشست نکرده است از اقدام به شخم مجدد برای ممانعت از تبخیر آب باید منصرف شد. در مناطق سردسیر معمولاً در پاییز اقدام به شخم زمین نموده و اوایل بهار که رطوبت زمین اجازه می‌دهد بذرمی‌پاشند. اگر زمینی در بهار خوب و کافی نشست نکرده بود کافی است در صورت امکان، غلطک دندانه‌ای روی زمین کشیده شود. برای کشت بهاره در مناطقی که بارندگی کم دارند باید در پاییز زمین شخم خورده باشد. شخم بهاره در این مناطق سبب تبخیر آب ذخیره شده میگردد. اگر زمین بیش از حد مرطوب بود کافی است در بهار دو مرتبه شخم بخورد. در مناطقی با آب وهوای خشک و گرم زمان کاشت را بهتر است اواسط یا اوایل پاییز انتخاب نمود. در زمینهای دارای خاک رس سنگین بایستی قبل از بذرپاشی مقداری ماسه به زمین زراعتی شخم خورده افزود و تا هم در بهبود ساختمان زمین موثر واقع شود و هم اینکه امکان عدم جوانه زدن در اثر سله زمین برطرف گردد. دقت کافی در تهیه زمین سبب نفوذ هوای کافی و در بعضی مناطق سرد موجب گرم شدن سریع خاک در بهار می‌شود. در چنین زمینی رشد ریشه یونجه سریع و عمیق بوده که بعداً ایجاد ساقه‌های زیاد و قوی می‌کند. شخم عمیق سبب میگردد که ریشه در اعماق مختلف خوب نفوذ کرده و در موقع کم آبی از آبهای تحت‌الارضی استفاده نماید. احتیاج به مصرف آب در یونجه زیاد است و جهت تولید یک کیلوگرم ماده خشک حدود 800 لیتر آب مورد نیاز است. چنانچه به رشد و نمو ریشه‌های یونجه توجه شود ملاحظه خواهد شد که ریشه یونجه روزانه در حدود 2سانتی‌متر در شرایط کاملاً مناسب رشد داشته و می‌تواند در مدت کمی جهت استفاده بیشتر از آب ذخیره شده به اعماق زمین برود. زمینهایی که خاکهای آن محتوی مواد غذایی کافی بوده ولی فاقد ساختمان مناسب باشند یا در اثر رسی بودن زمین یا سفت و سخت شدن آن در اثر فشار پاشنه شخم گاوآهن برای رشد و نمو یونجه مناسب نخواهد بود، زیرا ریشه‌های یونجه قادر به استفاده کامل از مواد غذایی زمین نبوده و در نتیجه رشدو نمو را کد یا بطور ضعیف باقی می‌ماند. زمینهایی را که اصطلاحاً دارای تحت‌الارض مریض می‌باشند میتوان با کولتیواتور یا با داندانه‌های مخصوص و یا با گاوآهن که مجهز به خیش اضافه جهت پوک کردن تحت‌الارض است شخم زده برای نفور ریشه اصلاح و آماده کشت نمود. زمینی که جهت کشت بهاره در نظر گرفته می‌شود باید در پاییز شخم عمیق خورده و بحال خود تا اول بهار رها گردد و در بهار در اولین فرصت ماله سبک روی زمین کشیده شود (از راندن تراکتور سنگین باید خودداری کرد). زمینهای عمیق شخم خورده را بایستی بهمان حال در تمام طول مدت زمستان رها کرد تا خوب نشست کرده و مناسب کاشت یونجه گردد. در بهار این نوع زمین را دندانه و ماله زده و در صورت لزوم در اثر پوک شدن سطح زمین در نتیجه یخبندان زمستانه دوباره غلطک می‌زنند تا زمین آماده کاشت شود. در صورت رشد علف هرز در زمینهای آماده کشت زمین را داندانه زده و علف‌های هرز را جمعآوری می‌کنند و با این عمل هم از تبخیر بیجا جلوگیری شده و هم زمین عاری از علف هرز میگردد